امنیت غذایی در ایران قربانی کور بودن زنجیره تامین

امنیت غذایی در ایران نه به‌دلیل کمبود کالا، بلکه به‌خاطر نداشتن دید دقیق از مسیر حرکت آن آسیب دیده است. وقتی سامانه‌های گمرک، انبارها، حمل‌ونقل و شبکه توزیع هرکدام جزیره‌ای عمل می‌کنند، حتی کوچک‌ترین تغییر تقاضا می‌تواند بازار را دچار تنش کند. تجربه‌های اخیر نشان داد مشکل، کمبود فیزیکی کالا نبود؛ کمبود اطلاعاتی بود که باید زنجیره تأمین را شفاف و قابل پیش‌بینی کند.

به گزارش ایسنا، امنیت غذایی در عصر جدید تنها با ذخایر فیزیکی کالاها تأمین نمی‌شود، بلکه به جریان پایدار داده و اطلاعات دقیق از وضعیت کالاها وابسته است. در شرایط بحرانی یا جنگی، آنچه کشور را سرپا نگه می‌دارد، نه صرفاً انبارها بلکه شفافیت و هماهنگی زنجیره تأمین است. نظام توزیع هوشمند، امروز همان سنگر پشتیبانی ملی است در همین زمینه سید جلاالدین امینی نیا - یک کارشناس اقتصادی و مسئول محور حکمرانی داده مبنا - در یادداشتی به این موضوع پرداخته که در ادامه آمده است:

تجربه تاریخی نشان داده است که بسیاری از جنگ‌ها و بحران‌ها نه در میدان نبرد، بلکه در پشت جبهه و در نقطه‌ای آغاز شده‌اند که زنجیره تأمین از کار افتاده است. کشوری که نتواند جریان آذوقه و کالا را مدیریت کند، دیر یا زود با بی‌ثباتی اجتماعی و اقتصادی روبه‌رو می‌شود. امروز که نبردها بیش از هر زمان اقتصادی و فناورانه شده‌اند، داده و تصمیم‌گیری به‌موقع نقش همان تدارکات حیاتی گذشته را ایفا می‌کنند.

در چنین شرایطی، امنیت غذایی دیگر صرفاً معادل انبارهای پر نیست؛ امنیت زمانی فراهم می‌شود که مسیر حرکت کالا از لحظه ورود تا لحظه مصرف قابل مشاهده و مدیریت باشد. این در حالی است که در ایران، بخش قابل توجهی از زنجیره تأمین در وضعیتی مبهم قرار دارد. سامانه‌های گمرک، صمت، جهاد کشاورزی، حمل‌ونقل، انبارها و شبکه توزیع هرکدام بخشی از اطلاعات را در اختیار دارند، اما این داده‌ها با یکدیگر هم‌خوان و مرتبط نیستند. نتیجه آن است که هیچ مرجع واحدی وجود ندارد که بتواند در لحظه تصویری جامع از وضعیت کالاهای اساسی ارائه دهد.

این خلأ در شرایط عادی باعث نوسان و بی‌نظمی می‌شود، اما در روزهای بحران می‌تواند به تهدیدی جدی برای امنیت ملی تبدیل شود. نمونه‌ای روشن از این واقعیت، اتفاقات اخیر در جریان جنگ بود؛ زمانی که موج سفرهای خانوادگی به استان‌های شمالی، الگوی مصرف را در چند استان به‌طور ناگهانی تغییر داد. به‌دلیل نبود سامانه‌ای که مصرف را لحظه‌به‌لحظه رصد کند، این افزایش تقاضا شناسایی نشد و شبکه توزیع نتوانست خود را با شرایط جدید سازگار کند. در نتیجه، در برخی مناطق کمبود روغن گزارش شد؛ در حالی‌که بررسی‌ها نشان داد در سطح ملی کمبود واقعی کالا وجود نداشته است. مسئله نه کمبود، بلکه نبود دید جامع از جریان کالا بود.

شفافیت زنجیره تأمین در واقع یک سامانه هشدار زودهنگام ملی است. اگر داده‌ها از همه حلقه‌ها به‌صورت منسجم در جریان باشند، می‌توان پیش از شکل‌گیری بحران، محل گلوگاه‌ها را شناسایی و رفع کرد. سامانه‌های یکپارچه به دولت امکان می‌دهند بداند کدام محموله در گمرک متوقف شده، کدام کالا در انبارها انباشته شده و کدام بخش از شبکه پخش با تأخیر مواجه است. این تصویر واحد، همان عنصر حیاتی است که امنیت غذایی را در روزهای بحران حفظ می‌کند.

با این حال، نظام داده‌ای کشور همچنان در سطح جزایر جداگانه فعالیت می‌کند. هر دستگاه اطلاعات خود را دارد و هیچ جریان میان‌دستگاهی پایدار برای تبادل آن وجود ندارد. در چنین فضایی، حتی تصمیم‌های فوری نیز با تأخیر گرفته می‌شوند و ممکن است هفته‌ها طول بکشد تا گزارشی از کمبود یا اختلال به دست مقامات برسد. در جهانی که بحران‌ها در چند ساعت شکل می‌گیرند، چنین تأخیرهایی می‌تواند تعیین‌کننده باشد.

اینجاست که مفهوم تاب‌آوری ملی معنا پیدا می‌کند. تاب‌آوری یعنی توان ادامه کار در شرایط غیرعادی و این توان بدون دسترسی به داده‌های دقیق، هماهنگ و لحظه‌ای ممکن نیست. زنجیره توزیع هوشمند، ستون فقرات تاب‌آوری اقتصادی کشور است. اگر این ستون با داده واقعی تقویت شود، ایران حتی در سخت‌ترین شرایط تحریم یا جنگ قادر خواهد بود جریان کالاهای حیاتی را مدیریت کند. اما اگر زنجیره همچنان مبهم و تکه‌تکه بماند، هر شوک بیرونی می‌تواند کل نظام اقتصادی را تحت فشار قرار دهد.

در سال‌های گذشته تلاش‌هایی برای هوشمندسازی توزیع کالاهای اساسی صورت گرفته است، اما بسیاری از این طرح‌ها با نیازهای واقعی کشور فاصله داشته‌اند. مسئله اساسی، کمبود سامانه‌های جدید نیست؛ آنچه باید اصلاح شود، نبود یک تصویر یکپارچه از جریان کالا در کشور است. تصمیم‌گیری زمانی مؤثر است که مسئولان بدانند کالا در کدام نقطه از مسیر تأمین تا مصرف قرار دارد و در هر منطقه چه میزان تقاضا شکل گرفته است. بدون این شفافیت، حتی انبارهای پر هم نمی‌توانند آرامش بازار را تضمین کنند.

کشور امروز نیازمند یک نظام توزیع هوشمند و هماهنگ است؛ نظامی که داده‌های مصرف، موجودی و تقاضا را از همه حلقه‌ها گردآوری کند و این اطلاعات را در اختیار تصمیم‌گیرندگان قرار دهد. چنین نظامی به کشور امکان می‌دهد به جای مدیریت پس از بحران، به مدیریت پیش‌نگر برسد و پیش از شکل‌گیری کمبود یا صف، به موقع اقدام کند.

در جهان امروز امنیت ملی تنها با ابزارهای نظامی تعریف نمی‌شود، بلکه با توان شناسایی و مدیریت هوشمند زنجیره تأمین معنا پیدا می‌کند. اگر ایران می‌خواهد در برابر بحران‌ها تاب‌آور بماند، باید زیرساخت داده‌ای و سازوکارهای توزیع خود را نوسازی و یکپارچه کند. شفافیت جریان کالا همان سلاح پنهانی است که می‌تواند در روزهای سخت، کشور را از بی‌ثباتی اقتصادی و روانی نجات دهد.

*