خطر تخریب نزدیک است!

خانه اقبالیان همدان، نخستین بنای مدرن این شهر با رأی تازه شورای ملی ثبت آثار، بار دیگر در فهرست آثار واجد ارزش باقی ماند. اما با وجود این تصمیم قانونی، روند تخریب تدریجی، فشارهای حقوقی از سوی مالکان، و بی‌توجهی برخی نهادهای شهری، همچنان آینده این اثر شاخص معماری نوین ایران را در ابهام نگه داشته است.

پرونده خانه اقبالیان همدان، که به عنوان یکی از نمونه‌های کم‌نظیر معماری نوین ایران شناخته می‌شود، بار دیگر به صدر اخبار میراث فرهنگی بازگشته است. این‌بار، شورای ملی ثبت میراث فرهنگی با تشکیل در همدان، رأی خود را نسبت به واجد ارزش بودن این بنا دوباره اعلام کرد. اما با وجود این رأی صریح، سایه‌ تخریب همچنان بر سر این خانه سنگینی می‌کند.

حسین زندی، فعال میراث فرهنگی همدان در گفت‌وگو با ایسنا، درباره وضعیت خانه اقبالیان روایت می‌کند که این خانه توسط یکی از معماران برجسته ایران، مهندس «نیامی» ساخته شده است. این نخستین پروژه‌ معماری مهندس نیامی بود که در سن ۲۴ یا ۲۵ سالگی آن را در همدان بنا کرد. نیامی، متولد همدان، همان معماری است که مجموعه عباس‌آباد تهران و بخشی از طراحی مزار امام رضا (ع) را نیز انجام داده، بنابراین نام او در زمره مهندس‌های برجسته ایران قرار دارد.

زندی تأکید می‌کند که خانه اقبالیان نخستین خانه مدرن شهر همدان بوده است. حدود اوایل پهلوی دوم ساخته شده و از لحاظ معماری، زیبایی، نقشه، استحکام و کیفیت ساخت، یک اثر معمارانه‌ کامل به‌شمار می‌آید، که ارزشی در حد آثار «هوشنگ سیحون» داشت. به همین دلیل، اهمیت آن تنها در ارزش‌های تاریخی‌اش نبود، بلکه یک اثر هنری نیز محسوب می‌شد. خانه در اوایل دوره پهلوی دوم ساخته شده و نقطه آغاز ورود معماری مدرن به بافت شهری همدان بوده است.

او در ادامه می‌گوید: این بنا پس از ساخته شدن، توسط خانواده‌ «باب‌الحوائجی»، خریداری شد و این خانواده تا حدود ۵ یا ۶ سال پیش در آن ساکن بودند. پس از آن، گروهی از پزشکان همدانی این خانه را خریداری کردند. در همان زمان، پرونده‌ ثبتی خانه در جریان بود و به خریداران هشدار داده شده بود که خانه در حال ثبت است و اگر برای سرمایه‌گذاری یا ساخت‌وساز آن را خریداری می‌کنند، این خرید منطقی نیست اما هشدارها نادیده گرفته شد.

زندی اضافه می‌کند: بعد از خرید، این گروه از پزشکان هم‌زمان با طی شدن مراحل ثبت، اقداماتی برای خروج خانه از فهرست آثار واجد ارزش آغاز کردند. در همین راستا پویش‌هایی از سوی هنرمندان و فعالان فرهنگی برای حفظ خانه شکل گرفت. کمپینی برای نجات این خانه راه انداختیم. هنرمندان سرشناسی چون استاد پرویز پرستویی، آقای شهاب رضویان، قاسم زارع و نویسندگانی مانند زنده‌یاد دکتر ذکاوتی در این کمپین حضور داشتند. بارها برای نجات این خانه اطلاع‌رسانی کردیم، بیانیه نوشتیم و تلاش کردیم افکار عمومی را حساس کنیم. اما با وجود این تلاش‌ها، تخریب تدریجی خانه آغاز شد.

این کنشگر درباره تخریب تدریجی این خانه می‌گوید: افرادی که خانه را خریده بودند، به‌جای پیروی از مسیر قانونی، شروع به تخریب غیررسمی و تدریجی آن کردند. از داخل شروع کردند به تخریب. به‌جای اینکه مراحل قانونی طی شود، راه فشار و شکایت را پیش گرفتند. علیه فعالان مدنی و خبرنگاران شکایت کردند؛ کسانی که سعی می‌کردند جلوی تخریب رو بگیرند. یک سیکل معیوب ساختند تا ما را درگیر مسائل حقوقی کنند.

زندی اضافه می‌کند: حتی یک تانکر آب گذاشته بودند روی پشت‌بام خانه. هر روز آب رو باز می‌کردند تا رطوبت و فشار باعث تخریب تدریجی شود. بخش عمده‌ای از خانه به همین دلیل آسیب دید. خانه را رها کرده بودند که معتادها واردش شوند. در حالی که دادستانی، ملک را به دلیل تخریب غیرقانونی پلمب کرده بود، باز هم وارد خانه شدند. هیچ توجهی به پلمب قضایی نشد.

او ادامه می‌دهد: در تمام این مدت، شکایت‌های متعددی به دیوان عدالت اداری و اداره کل میراث فرهنگی صورت گرفت، اما نتیجه‌بخش نبود. بارها به نهادهای مختلف شکایت کردیم، ولی بی‌نتیجه بود. به اطلاعاتی هم دست پیدا کردیم که نشان می‌داد برخی افراد در معاونت ثبت وزارتخانه، پیگیر خروج خانه از فهرست آثار واجد ارزش هستند. حتی چند ماه پیش تا آستانه‌ این اتفاق پیش رفتند، ولی رسانه‌ها ماجرا را پوشش دادند و فعلاً متوقف شد.

او درباره آخرین وضعیت خانه هم توضیح می‌دهد: صبح روز چهارشنبه (٢۵ تیرماه) اعضای اداره ثبت وزارتخانه در همدان حضور پیدا کردند و بازدید انجام شد. خوشبختانه اعتراض‌هایی که در فضای مجازی شکل گرفته بود، باعث شد دوباره رأی به «واجد ارزش بودن» خانه داده شود. یعنی برای سومین بار این اثر تأیید شده و فعلاً از فهرست خارج نشده است.

زندی با انتقاد نسبت به رفتار برخی مدیران وزارتخانه میراث فرهنگی می‌گوید: در دوره‌ آقای بقایی و مشایی، تعداد زیادی از آثار تاریخی ایران از فهرست آثار ملی، خارج شدند. با خیانت مدیران میراث فرهنگی وقت، آثار ارزشمندی از ثبت خارج شدند. هنوز هم این اتفاق در جریان است. ما از دیروز داشتیم به دوستان در میراث فرهنگی هشدار می‌دادیم که چرا با وجود تمام این هشدارها و تلاش‌ها، باز مدیر ثبت وزارتخانه می‌خواهد تجدیدنظر کند، این رفتار بسیار زشت است. چرا فقط درباره‌ این خانه این‌قدر فشار است؟ چرا برای آثار دیگر چنین تلاشی نمی‌شود؟ فعلاً رأی به باقی ماندن خانه در فهرست ثبت داده شده است، اما اگر دوباره پرونده به جریان بیفتد، باید به عملکرد اداره کل ثبت آثار تردید وارد کنیم.

«اقبالیان» باید عیناً بازسازی شود

علیرضا ایزدی، مدیرکل دفتر ثبت آثار تاریخی و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی کشور، نیز درباره ماجرای ثبت و چالش‌های این خانه به ایسنا می‌گوید: ماجرا از سال ۱۳۹۹ آغاز شد؛ زمانی که گروهی این ملک را خریداری کرده بودند و قصد استفاده‌ای دیگر از آن داشتند. اما به دلیل ویژگی‌های خاص معماری این خانه، موضوع در سطح ملی مطرح می‌شود. خانه اقبالیان از لحاظ معماری مدرن کشور، یک اثر واجد ارزش محسوب می‌شود. ما در میراث فرهنگی فقط متولی آثار ۲۰۰ یا ۵۰۰ ساله نیستیم، بلکه برخی بناهای معاصر که دارای ویژگی‌های خاص و منحصربه‌فرد هستند نیز قابلیت ثبت در فهرست آثار ملی را دارند.

او توضیح می‌دهد: پس از طی مراحل قانونی، این خانه در دی‌ماه ۱۴۰۰، در شورای ملی ثبت آثار کشور، به‌عنوان «اثر واجد ارزش» شناخته شده و لوح رسمی آن صادر شده است. این یعنی خانه اقبالیان از مسیر اداری استان عبور کرده، پرونده‌اش به تهران رسیده و در شورا به ثبت رسیده است. این فرآیند طی شده، رسمی است و ثبت واجد ارزش بودن خانه در همان دی‌ماه ۱۴۰۰ انجام گرفته و همه‌چیز طبق روال پیش رفته است.

ایزدی می‌گوید: وقتی کسی ملکی را می‌خرد، طبیعتاً انتظار دارد برای هدفی که در ذهن داشته از آن استفاده کند. حالا اگر در این مسیر به مشکلی برخورد کند، پیگیری طبیعی است. من شخصاً به آن عزیزان حق می‌دهم که موضوع را دنبال کنند. آن‌ها هم مراجعات متعددی داشتند و در نهایت به دادگاه شکایت کردند.

بر اساس اظهارات ایزدی، دادگاه رأیی صادر می‌کند که بر اساس آن، روند ثبت خانه باید دوباره بررسی شود.

مدیرکل دفتر ثبت آثار تاریخی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اظهار می‌کند: این رأی با استناد به برخی ایرادات شکلی که در فرآیند تصمیم‌گیری شورای اولیه وجود داشته، صادر می‌شود. در همین راستا، دیوان عدالت اداری نیز پرسش‌هایی را درباره نحوه ثبت بنا مطرح می‌کند و خواهان توضیح می‌شود.

ایزدی می‌گوید: روز چهارشنبه ٢۵ تیر ماه ۱۴۰۴، در جلسه شورای ملی ثبت که به میزبانی همدان و با حضور عزیزان [مالکان] در همان شهر برگزار شد، موضوع خانه اقبالیان دوباره مطرح شد. شورا در این جلسه با توجه به معیارهای ثبت، دوباره به این پرونده رسیدگی کرد. ما معیارهای مشخصی داریم که در ارزیابی بناها لحاظ می‌شود. این معیارها در شورا مطرح شد و اعضا با اتفاق نظر، دوباره رای به واجد ارزش بودن این خانه دادند.

او تأکید می‌کند: نگاه میراث فرهنگی به این خانه ثابت مانده است و این بنا از نظر معماری نوین، دارای ارزش مشخص و روشن است. خانه اقبالیان، بنایی دارای معماری ویژه است که می‌تواند یکی از نمونه‌های بیانگر معماری نوین ایرانی باشد. از نظر ما، این نظر قبلاً نیز وجود داشته و امروز هم پابرجاست. این اثر باید تحت حفاظت و حراست قرار گیرد.

ایزدی می‌گوید: پیشنهادی نیز برای مالکان در نظر گرفته شده است. ما در عین حال، راهکارهایی هم برای مالکان داریم که به آنها ارائه خواهیم کرد. پاسخ دیوان عدالت اداری را هم طبق روال قانونی ارسال خواهیم کرد.

مدیرکل ثبت آثار درباره وضعیت فعلی خانه اقبالیان و تخریب تدریجی بنا اظهار می‌کند: تصاویر و فیلم‌هایی که از این خانه منتشر شده، کاملاً نشان می‌دهد که شأن و وضعیت اثر حفظ نشده است. من شخصاً به دوستان در همدان عرض کردم که باید پیگیر این موضوع در تعامل با شهرداری باشند. ما انتظار داریم نهادهایی مثل شهرداری، که جزو مجموعه‌های همراه ما در امر حفاظت از میراث هستند، به وظایف ذاتی‌شان عمل کنند. اجازه ندهند روند تخریب بیش از این ادامه یابد. قطعاً همکاری این نهادها در جلوگیری از آسیب بیشتر به چنین بناهایی حیاتی است. این خانه باید عیناً، به همان شکل سابق، بازسازی و احیا شود. هیچ تردیدی در این موضوع وجود ندارد. این بنا، بخشی از معماری معاصر ماست و حفظ آن وظیفه قانونی و فرهنگی ماست.

با وجود این رأی مجدد و تأکید مدیرکل ثبت آثار کشور، هنوز این پرسش بی‌پاسخ مانده که چرا بنایی که سه‌بار به عنوان اثر واجد ارزش تأیید شده، همچنان در معرض تخریب قرار دارد؟ و چرا ضمانت‌های اجرایی برای حفظ چنین آثاری، به‌ویژه در برابر اقدامات مالکان یا کوتاهی برخی نهادهای شهری، به قدر کافی قوی نیست؟

خانه اقبالیان، اگرچه فعلاً در فهرست آثار واجد ارزش باقی مانده، اما چشم‌انتظار اقداماتی جدی‌تر و مؤثرتر از سوی نهادهای مسئول است؛ خانه‌ای که شاید به‌جای بحث‌های تکراری در شوراها و دادگاه‌ها، مستحق مرمت، بازسازی و احترام به تاریخ معماری معاصر این سرزمین باشد.

*