ظرفیتی برای گردشگری خلاق در ایران

کبوتربازی در ایران برخلاف آنچه در باور عموم تصور می‌شود، صرفاً یک سرگرمی سنتی نیست، بلکه بخشی از هویت فرهنگی و اجتماعی مناطقی از کشور است که نگاهی نو به این سنت دیرپا می‌تواند از آن به‌عنوان ابزاری برای توسعه پایدار گردشگری محلی استفاده کند.

امیربهادر امینی، پژوهشگر میراث فرهنگی ناملموس در نوشتاری که در اختیار ایسنا قرار داده، به کبوتربازی به عنوان ظرفیتی برای گردشگری خلاق در ایران پرداخته و درباره آن براساس پژوهشی که انجام داده، نوشته است: «در سفری که پاییز ۱۴۰۳ با هدف آشنایی با ظرفیت‌های گردشگری خوراک به لارستان داشتم، در گردشی شهری در شهر لار، توجهم به سه کبوتر «زاغ»، «موش پا» و «کبود» [۱] ـ که نسبتاً نایاب هستند ـ بر بامی در بافت تاریخی شهر جلب شد. این کبوترها نشانه‌ای از یک سنت و رسم کهن در ایران‌زمین، یعنی کبوتربازی، داشتند. با توجه به علاقه شخصی به این موضوع، در سفرهای بعدی به لارستان و کرانه جنوبی خلیج فارس، پی آن را گرفتم و پیوند فرهنگی ـ اقتصادی جالبی برایم آشکار شد که ظرفیت نهفته خوبی برای توسعه گردشگری خلاق و فرهنگی در سراسر ایران، به‌ویژه در منطقه لارستان، دارد.

پیشینه و سابقه فرهنگی:

کبوتربازی، یکی از سنت‌های کهن و جذاب ایرانی، نه‌تنها یک سرگرمی سنتی، بلکه بخشی از هویت فرهنگی و تاریخی ایران است که می‌تواند به‌عنوان جاذبه‌ای منحصربه‌فرد در صنعت گردشگری معرفی شود. [۲] کبوتربازی در ایران ریشه‌ای چند صد ساله دارد و از دوران باستان به‌عنوان فعالیتی برای سرگرمی، انتقال پیام و حتی بهره‌برداری کشاورزی مورد توجه بوده است. بر اساس منابع تاریخی، در سده‌های چهارم و پنجم هجری، کبوتربازی در ایران رواج داشت و از کبوتران نامه‌بر برای انتقال پیام‌های حکومتی در دوره‌هایی مانند دوره عضدالدوله دیلمی استفاده می‌شد.

کبوتربازی در سراسر دنیا به‌عنوان یک ورزش ـ سرگرمی شناخته می‌شود. در ایران نیز به‌طور سنتی در دو محور اصلی «استقامت در پرواز» و «نژاد» که همان زیبایی است، توسط علاقه‌مندان و عشق‌بازان دنبال می‌شود. هرچند پیوند خوردن این سرگرمی با معضلات اجتماعی مانند قمار و آزار همسایگان و حیوانات باعث بدنامی علاقه‌مندان به این سرگرمی شده است، اما کبوتربازی نیز مانند هر سرگرمی دیگری، دنبال‌کنندگانی به‌دور از قمار و آزار دارد. برخی از بزرگان هنر، ادب و سیاست ایران، از جمله ملک‌الشعرای بهار، دوستعلی خان معیرالملک و ده‌ها فرد سرشناس دیگر، از علاقه‌مندان به این سرگرمی بوده‌اند.

در فرهنگ ایرانی، کبوتر فراتر از یک پرنده است و نمادی از معنویت، وفاداری و صلح به‌شمار می‌رود. این پیوند عمیق در اشعار، معماری و باورهای عامه مردم ایران به‌وضوح دیده می‌شود.

کبوتربازی، گردشگری، میراث ناملموس و گردشگری خلاق:

ترویج گردشگری کبوتربازی در ایران می‌تواند موتور محرکی برای انواع دیگر گردشگری باشد، از جمله:

گردشگری ادبی: به دلیل نقش پررنگ کبوتر در فرهنگ و ادب فارسی.

گردشگری معماری ـ زیست‌محیطی: به دلیل وجود کبوترخانه‌های ایران [۳] که توجه بسیاری از جهانگردان قدیم و جدید را به خود جلب کرده است.

گردشگری آیینی: به دلیل نقش برجسته کبوتر در آیین‌ها و رسوم مردم ایران، اعم از جشن، عزا و مراسم مذهبی.

گردشگری فرهنگی: با محوریت کبوتر در نقاشی، سینما، معماری، فرش و سایر بافته‌های ایرانی از گذشته تا کنون.

کبوتربازی و کبوترخانه‌ها به‌عنوان بخشی از میراث ناملموس ایران، پتانسیل بالایی برای توسعه گردشگری خلاق دارند. میراث ناملموس شامل سنت‌ها، آیین‌ها و دانش‌هایی است که از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شوند و کبوتربازی با تاریخچه‌ای چند صد ساله و پیوند با ادبیات، معماری و معیشت، مصداق بارزی از این میراث است. این فعالیت می‌تواند به‌عنوان تجربه‌ای اصیل و تعاملی برای گردشگران ارائه شود، به‌ویژه در قالب گردشگری خلاق که بر مشارکت فعال گردشگر در فعالیت‌های فرهنگی تأکید دارد.

گردشگری خلاق کبوتربازی می‌تواند شامل کارگاه‌های آموزشی برای تربیت کبوتر، آشنایی با انواع کبوتر، بازدید از کبوترخانه‌های تاریخی و موضوع جذاب این روزهای دنیا یعنی «سزاواری و پایداری زیست‌محیطی» در حاصلخیزی سازی زمین‌های کشاورزی با استفاده از کود کبوتر باشد. این شیوه، همانند مدیریت آب در این سرزمین، نشانه‌ای از خرد و درک والای پیشینیان ما از زیست‌بوم است.

چرا لارستان؟

تا به اینجا، این ظرفیت کم‌وبیش در تمامی ایران قابل نقدشوندگی در حوزه گردشگری است. اما به دلیل وجود تعداد زیادی از مردم لارستان در کشورهای کویت، بحرین، امارات متحده عربی و عمان، شاهد پیوندی عمیق بین کبوتردوستان و کبوتربازان در این کشورها و لارستان بزرگ هستیم. در منطقه لارستان، نژادهای خالص و خاص بومی از سراسر ایران برای کشورهای مقصد پرورش داده یا جمع‌آوری می‌شوند. به همین دلیل می‌توان تنوع نژاد و انواع کبوتران بین کبوتربازان لارستانی را در مقایسه با شهرهای دیگر منحصربه‌فرد و حتی بی‌نظیر دانست.

کبوترهای ایرانی در کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس اسم و رسمی دارند. حتی بسیاری از کبوترهای بوم‌زاد ایرانی در بین کبوتر دوستان در این کشورها با اسامی فارسی خود، مانند «طوقی»، «کبود» و «فولادی»، مشهورند. همچنین، اصطلاحاتی مانند «گرو»، «جلد» و «گنجه» را از خرده‌فرهنگ کبوتربازی در فارسی گرفته‌اند.

از این رو، لارستان بزرگ با توجه به پیوندهای عمیق فرهنگی ـ قومی، می‌تواند نقش یک پل مستحکم فرهنگی بین کبوتردوستان کشورهای جنوب خلیج فارس و ایران را ایفا کند. با برگزاری جشنواره، نمایشگاه، مسابقات و کارگاه‌های آموزشی، این منطقه می‌تواند به قطب گردشگری خلاق کبوتر بازی ایران تبدیل شود، البته در سایه وضع قوانین درست برای پیشگیری از معضلات اجتماعی و تضییع حقوق حیوانات. در گام‌های بعدی، می‌توان شاهد ثبت این میراث ناملموس در سطح ملی و سپس جهانی بود و لارستان می‌تواند در طرح آمایش گردشگری ایران به‌عنوان مرکزی برای این نوع گردشگری باشد.

توجه به گردشگری با محوریت کبوتر در این منطقه قطعاً منجر به ساماندهی و رشد تجارت اخلاقی و قانونی پرورش کبوتر می‌شود و از این راه نیز می‌تواند به اقتصاد لارستان بزرگ کمک کند. راه‌اندازی کافه‌رستوران‌هایی با موضوع و تم مرتبط با کبوتر و کبوتربازی نیز می‌تواند کاتالیزوری برای معرفی بهتر فرهنگ خوراکی و غذایی منطقه باشد و محصولات صنایع دستی مرتبط نیز در منطقه تولید و عرضه شود.

کبوتربازی در ایران صرفاً یک سرگرمی سنتی نیست، بلکه بخشی از هویت فرهنگی و اجتماعی مناطقی از کشور است. این رسم با داشتن ریشه‌های تاریخی، پیوند با ادبیات و هنر، و ظرفیت بالای جذب گردشگران فرهنگی، می‌تواند به یکی از محورهای گردشگری خلاق در ایران تبدیل شود. سیاست‌گذاران حوزه گردشگری و میراث فرهنگی باید با نگاهی نو به این سنت دیرپا بنگرند و از آن به‌عنوان ابزاری برای توسعه پایدار گردشگری محلی استفاده کنند.»

[۱] تعدادی از پژوهشگران عقیده دارند واژه کبوتر از ترکیب کبود+تر ساخته شده است و این نشانه از بوم‌زاد بودن کبوترهای کبود در ایران است.

[۲] برای مطالعه بیشتر می توانید به "کبوتر و کبوتربازی/ دوستعلی‌خان معیرالممالک" رجوع کنید.

[۳] نوشته جناب آقای دکتر مرتضی فرهادی با عنوان "کبوترخانه‌های ایران، در هم آمیزی زیبایی و کارایی" در این باره بسیار خواندنی است.

*