فقر و گرسنگی در کوبا

در حالی که روایت رسمی در کوبا در تلاش است تا از کاربرد واژه «فقر» پرهیز کند، نابرابری‌ای که انقلابیون این کشور وعده داده بودند ریشه‌کن کنند، هر روز آشکارتر می‌شود.

یورونیوز: در حالی که روایت رسمی در کوبا در تلاش است تا از کاربرد واژه «فقر» پرهیز کند، نابرابری‌ای که انقلابیون این کشور وعده داده بودند ریشه‌کن کنند، هر روز آشکارتر می‌شود.

روزنامه ال‌پائیس چاپ مادرید در گزارشی به وضعیت امروز فقر و گرسنگی در کوبا پرداخته است.

این روزنامه روایت شهروند سالخورده‌ای به نام مارتا پرز را نوشته است که روزی در اوایل ماه اوت، درست قبل از ساعت پنج عصر، در خیابان از مردم پول طلب می‌کرد. او زیر آفتاب سوزان بلوار سان رافائل ایستاده بود. با پوستی چروکیده و ظریف، لباسی راه‌راه، مویی کوتاه و ناخن‌هایی بسیار بلند، مانند روح سرگردان در خیابان‌های هاوانا به نظر می‌رسید.

این زن ۷۰ ساله در حال هل دادن نوه یک ساله‌اش در کالسکه بود. دختربچه‌ای که نامش کریستی یا کریستا بود (مارتا دقیق یادش نمی‌آید) با چشمانی کنجکاو او را در این کار ناخوشایند همراهی می‌کرد: تلاش برای جمع‌آوری یک، دو یا شاید پنج پزو کوبا.

هرچقدر هم که ناخوشایند باشد، آن‌ها باید راهی برای خوردن پیدا کنند. مارتا با آه می‌گوید: «حتی اگر فقط کمی برنج و لوبیا سیاه باشد. چون پول خرید گوشت را ندارم.»

مارتا با دخترش که دستیار معلم و باردار است، سه نوه‌اش و شوهر ۷۹ ساله‌اش که مستمری می‌گیرد، زندگی می‌کند. اما «این پول به سختی برای خرید مایحتاج کافی است.» مارتا که سال‌ها در رستوران ال ویسوی منطقه شهری ال ودا دو کروکت، بستنی و نوشابه می‌فروخت، مستمری هم داشت، اما سابقه کاری‌اش گم شد و شغل مادام‌العمرش بی‌ارزش شد.

گاه‌گاهی همسایه‌ها با او تماس می‌گیرند: «بیا لباس‌هایم را بشور، بهت پول می‌دهم.» گاهی هم خانه‌ها را تمیز می‌کند. اما درآمدش کافی نیست، مانند این روزهای اکثر مردم کوبا.

مارتا برای تأمین غذای مناسب برای یک ماه به تقریباً ۴۱,۷۳۵ پزو کوبا (حدود ۱۰۰ دلار در بازار غیررسمی) نیاز دارد. این معادل ۲۰ دستمزد حداقل ماهانه یا دو سال مستمری است تا بتواند برای غذا خوردن پشت میز بنشیند و بشقابی از برنج، لوبیا، گوشت و نوعی سبزی ریشه‌ای یا سالاد داشته باشد. این ارقام توسط «برنامه پایش غذا» به دست آمده که بر رصد و گزارش ناامنی غذایی در کوبا متمرکز است. این سازمان برای رسیدن به این اعداد، طی شش ماه قیمت غذا را در فروشگاه‌ها، کسب‌وکارهای کوچک و متوسط، بازارها و بازار سیاه رصد کرده است.

امروز زنده ماندن در کوبا دشوار است، کشوری که در آن قطعی برق تا ۱۸ ساعت طول می‌کشد، روزها بدون آب می‌گذرند، تورم به ۱۰٪ رسیده است، غذا هر روز گران‌تر می‌شود و دلار آمریکا که در بازار غیررسمی رکورد بیش از ۴۰۰ پزوس را زده، به لحاظ ارزش، پول محلی را می‌‌بلعد.

برخی سازمان‌ها خود را وقف سنجش فلاکت در کوبا کرده‌اند. یونیسف اعلام کرده که یک‌دهم کودکان در این جزیره در شرایط «فقر شدید غذایی» زندگی می‌کنند. وزارت بهداشت عمومی کوبا می‌گوید که کوبایی‌ها به طور روزافزون تنها یک وعده غذا در روز می‌خورند. و آخرین مطالعه رصدخانه کوبایی حقوق بشر نشان می‌دهد که از هر ده کوبایی هفت نفر به دلیل کمبود پول یا کمبود غذا، وعده صبحانه، ناهار یا شام خود را از دست داده‌اند، در حالی که تقریباً ۸۹٪ جمعیت در حال حاضر در فقر مطلق زندگی می‌کنند.

با این حال، در روایت رسمی تلاش می‌‌شود تا از به‌کار بردن واژه «فقر» خودداری کنند، درست همان‌طور که از به رسمیت شناختن نابرابری فزاینده در کشور اجتناب کرده‌اند؛ مشکلی که انقلاب کوبا در سال ۱۹۵۹ وعده داد آن را ریشه‌کن کند یا حداقل کاهش دهد.

اِلاین آکوستا گونزالز، جامعه‌شناس و پژوهشگر وابسته در مؤسسه تحقیقاتی کوبا در دانشگاه بین‌المللی فلوریدا تأکید می‌کند که در کوبا شکاف رو به افزایشی بین شعارها و واقعیت، و همچنین بین وعده‌ها و دستاوردها وجود دارد.

او می‌گوید: «این پدیده‌ها با سخنرانی‌های انقلاب در تضاد است، انقلابی که به‌طور مشخص وعده آینده‌ای بهتر با برابری و رفاه برای کل جمعیت داده بود. آنچه ما ۶۰ سال بعد می‌بینیم افزایش فقر و نابرابری است و آنچه بدتر است، انکار دولت از علل ساختاری‌ای است که این وضعیت را به وجود آورده‌اند.»

همین انکار بود که دقیقاً دلیل استعفای وزیر مارتا النا فیتو کابررا در ژوئیه گذشته شد، کسی که وزارت کار و تأمین اجتماعی را بر عهده داشت و تنها ۴۸ ساعت پس از آنکه به‌صورت عمومی اعلام کرد در کشور گدا وجود ندارد، از سمت خود کناره‌گیری کرد. در واقع خیابان‌های این جزیره پر از افرادی است که بی‌خانمان هستند و برای پول یا غذا فریاد می‌زنند. با این حال، این مقام رسمی اصرار داشت که این افراد تنها کسانی هستند «که وانمود می‌کنند گدا هستند.»

رهبران کوبا که به برخورد با موضوع گدایی با انواع ابهام‌ها و اصطلاحات نرم، مانند «رفتار دوره‌ای» یا افراد در «شرایط آسیب‌پذیر» عادت کرده‌اند، مجبور شدند وارد عمل شوند و گستردگی این شواهد را به رسمیت بشناسند. خود رئیس‌جمهور میگل دیاز کانل فوراً اذعان کرد که افزایش افراد زندگی‌کننده در فقر «بیان عینی نابرابری‌های اجتماعی و مشکلات انباشته‌شده» است که طی دهه‌ها شکل گرفته‌اند و هم‌زمان بر تعهد دولتش بر رفع مشکل تأکید کرد. اما برای اولین بار، زنگ خطر خشم عمومی به صدا درآمد. هیچ مقام عمومی پیش از این مجبور نشده بود به دلیل تحقیر مردم کوبا از سمت خود کنار رود.

آکوستا گونزالز توضیح می‌دهد: «اظهارات وزیر باعث خشم فراوان شد زیرا در زمانی مطرح شده که جامعه کوبا یکی از بدترین بحران‌های خود را تجربه می‌کند. به‌ویژه در طول تابستان، زمانی که تأثیرات شدید بحران انرژی و کمبود آب احساس شد و هزینه بسیار بالایی برای شهروندان در زمینه تأمین زندگی روزمره داشت.»

این جامعه‌شناس تأکید می‌کند که این نخستین بار نبوده که مقامات یا رسانه‌های طرفدار دولت «مسئله بی‌خانمانی را از دیدگاه کیفری و تنبیهی بررسی کرده‌اند و مسئولیت فقر گسترده جمعیت را به افراد واگذار کرده‌اند، [به‌جای اینکه آن را] نتیجه سیاست‌های اجتماعی بدانند که معیارهای توزیعی و برابری‌طلبانه گذشته را رها کرده‌اند.»

به گفته او، این کار «به منظور انتقال مسئولیت رفاه به بازار یا خانواده» انجام می‌شود.

فقر در کوبا، محصول سال‌ها
کمبود مسکن یکی دیگر از دلایلی است که بسیاری از کوبایی‌ها را به خیابان‌ها کشانده است. ساکنان ویرانه‌های ساختمان ریومار محصول رونق املاک دهه ۱۹۵۰ در محله رنگارنگ میرامار هاوانا، یک ویژگی مشترک دارند: بیشتر آن‌ها از شرق جزیره آمده‌اند، خانه‌ای برای خود ندارند، در مکانی پرجمعیت زندگی می‌کردند یا خانه‌هایشان را در طوفان از دست داده‌اند. طبق آمار اداره ملی آمار و اطلاعات کوبا، این کشور که با کمبود شدید مسکن مواجه است، ۸۶۲ هزار واحد مسکونی کم دارد، هرچند باور بر این است که عدد واقعی بیشتر از این است.

یونیلی ویلالون، ۴۴ ساله، اکنون در یک مجتمع ۱۱ طبقه با بیش از ۲۰۰ آپارتمان زندگی می‌کند که زمانی جواهر معماری مدرن شهر بود، با لابی، اتاق مهمان، سالن‌های رقص، چند آسانسور و دو استخر شنا. مالکین اصلی پس از به قدرت رسیدن کاستروها کشور را ترک کردند و ساختمان بعداً مانند بسیاری از املاک دیگر جزیره توسط دولت تصاحب شد.

امروز، ویلالون در آپارتمانی بدون در و پنجره، رو به ساحل آبی شمال هاوانا زندگی می‌کند. او نمی‌داند مالکین چه کسانی هستند. او قابلمه‌ها، تشک و مقداری مبلمان را که همسایه‌ها، افرادی مثل او که جای دیگری برای زندگی ندارند به او داده‌اند، مرتب کرده است.

او در فضای خود پرتره‌ای از فیدل کاسترو نصب کرده و می‌گوید: «این رئیس من است.»

او قبلاً در سانتیاگو د کوبا، در شرق جزیره زندگی می‌کرد. اما مدتی پیش تصمیم گرفت به هاوانا نقل مکان کند. آه می‌کشد و می‌گوید: «آن‌جا هیچ چیز نبود، هیچ جا برای کار نبود. من می‌خواهم پیشرفت کنم.»

نرخ بیکاری در کوبا همچنان ۱۲٪ است. ویلالون به هاوانا آمد تا کار پیدا کند و امیدوار بود در آینده دو فرزند خود را با خود بیاورد. او به عنوان خانه‌دار در یک صومعه ماهانه حدود هزار و ۵۰۰ پزوس درآمد دارد (کمتر از ۵ دلار). و با این حال می‌گوید وضعیتش بهتر از زمانی است که در شرق زندگی می‌کرد. گاهی به آب دسترسی دارد، هرچند روزهایی هم هست که حتی رنگ آب را نمی‌بیند. گاهی برق دارد و با اجاق برقی غذا می‌پزد و وقتی ندارد، با هیزم کنار دریا غذا آماده می‌کند. او می‌گوید: «من تنها کسی نیستم که این‌گونه زندگی می‌کند. ما چند نفری هستیم که تلاش می‌کنیم پیشرفت کنیم.»

این ساختمان خانه افرادی است که در حاشیه زندگی می‌کنند و با هر چه در دسترس دارند، روزگار می‌گذرانند. اما این بهترین مکانی است که توانسته‌اند پیدا کنند و با ترس از اخراج در آن زندگی می‌کنند. ساختمان با وجود ویرانه بودن، آن‌ها را از باران و سرمای صبحگاهی محافظت می‌کند. بدون آن، تنها چیزی که خواهند داشت، خیابان است و آن‌ها نمی‌خواهند در خیابان زندگی کنند. ویلالون با خستگی می‌گوید: «ببینیم با ما چه خواهند کرد.»

فراتر از آمار رسمی، نمی‌توان میزان بحران بی‌خانمانی در کوبای امروز را به‌طور دقیق دانست. آخرین سرشماری در جزیره که در سال ۲۰۱۲ انجام شد، نشان داد حدود هزار و ۱۰۸ نفر «رفتارهای سرگردان» داشتند. تا سال ۲۰۲۴، خود دولت اذعان کرد که بیش از ۳ هزار و ۷۰۰ نفر در «مراکز حمایت اجتماعی» تحت مراقبت هستند. با این حال، واقعیت بدتر از این اعداد است.

اگرچه رکود اقتصادی اوایل دهه ۱۹۹۰ باعث شد روزبه‌روز تعداد بیشتری از کوبایی‌ها به دلیل فقدان سرپناه یا غذا در خیابان‌ها زندگی کنند، کارشناسان توافق دارند که این مشکل در سال‌های اخیر شدت یافته است. دلایل آن؟ آسیب کشور از کووید و تعطیلی گردشگری؛ دلاریزه شدن اقتصاد که جمعیت را به دریافت حواله‌های ارزی از خارج وابسته کرده؛ و اقدامات اقتصادی ناکام که جیب خانواده‌های کوبایی را خالی کرده و کشور را به یکی از بدترین بحران‌های خود کشانده است.

ریکاردو تورس، اقتصاددان و پژوهشگر پیشین مرکز مطالعات اقتصاد کوبا و استاد کنونی دانشگاه آمریکایی در واشنگتن، دی.سی، معتقد است تغییرات اخیر دیگر مانند گسترش بخش خصوصی و ظهور کسب‌وکارهای خرد، کوچک و متوسط که «به نفع کسانی بوده که مالکیت، سرمایه دارند یا در مناطقی مانند هاوانا و دیگر مراکز شهری زندگی می‌کنند» ممکن است نابرابری را تشدید کرده باشد.

او می‌گوید: «متأسفانه این شکاف رو به گسترش در درآمد و کیفیت زندگی با رشد اقتصادی پایدار همراه نبوده است، همان‌طور که در چین یا ویتنام رخ داده است. در عوض، کشور با بدترین ترکیب مواجه است: اقتصادی در حال افول و شکاف اجتماعی در حال گسترش. این وضعیت نتیجه مستقیم مدل اقتصادی، سیاست‌ها و تصمیمات مختلف اتخاذ شده طی دهه‌هاست.»

در ماه اوت گذشته، دولت کوبا افزایش متوسط حقوق ماهانه به ۶,۶۴۹ پزوس (حدود ۱۵ دلار) را اعلام کرد، که معادل ۱۶.۴٪ افزایش بود (رقمی ناچیز برای یک خانواده متوسط). و تنها یک روز پس از استعفای وزیر کار، افزایش ۵۰٪ در مستمری‌ها اعلام شد. به گفته وزیر امور خارجه برونو رودریگز، این اقدام مطابق شعار «هیچ‌کس نباید عقب بماند» انقلاب کوبا بود و به یک میلیون و ۳۲۴ هزار و ۵۹۹ فرد سالمند سود رساند. حداقل مستمری اکنون ۳,۰۰۰ پزوس در ماه (کمی بیش از ۷ دلار) است. اما در بحبوحه بحرانی که سالمندان بیشترین ضربه را از آن می‌بینند، این افزایش هنوز برای تأمین نیازهایشان کافی نیست.

تورِس توضیح می‌دهد: «متوسط مستمری بین سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۴ بیش از ۶۰٪ از قدرت خرید خود را از دست داده است. و تورم ادامه دارد، هرچند با سرعت کمتری، بنابراین می‌ترسم [افزایش حقوق و مستمری] نسبت به کاهش پایدار قدرت خرید خانوارها، به‌ویژه بازنشستگان، تنها تسکین اندکی ارائه دهد.»

این اقتصاددان راه‌حل کوتاه‌مدتی برای بحران کوبا نمی‌بیند. او می‌گوید: «چون این وضعیت نتیجه فروپاشی اقتصادی است، هیچ استراتژی قابل‌اجرا برای غلبه بر بحران فعلی وجود ندارد. این امر نیازمند تغییرات عمیق در طول چند سال است؛ ما با رکود معمولی مواجه نیستیم.»

*