فرهنگ ایرانی در آتش و دود

بنا بود پایان هر سال، آتش، زردی و خمودگی را از ما بگیرد و با بخشیدن سرخی‌اش، شور زندگی به رگ‌هایمان بدواند، اما آنچه امروز از وحشت صداهای مهیب چهارشنبه‌سوری در وجودمان می‌ماند، فقط زردی است که تا روزها در چهره‌هایمان جا خوش می‌کند و مصدومانی که با دست و روی سیاه روی تخت‌های بیمارستان به خود می‌پیچند و همراهانی که با رنگ پریده و چشم‌های تر برایشان دعا می‌کنند. اما چه شد که امروز، آتش، بخشش گرمای مهرش را دریغ کرد و آیینی که می‌خواست پیام‌آور عشق و سلامتی باشد، به ترس و اضطراب و ناامنی ختم شد!
به گزارش ایسنا، شهروند نوشت: نیاکان ما وقتی قرن‌ها پیش، کپه‌های کوچک خار را آتش می‌زدند و با عزیزان خود شاد و سرخوش از روی آن می‌پریدند و بعد با مراسم قاشق‌زنی و مانند آن، شیرینی و شادی ردوبدل می‌کردند، هرگز به ذهن‌شان خطور نمی‌کرد آیندگان، این سور را به مراسمی تبدیل کنند که طی آن، گذر کردن از خیابان برای دیگر عابران مثل رد شدن از میدان جنگ باشد و هر آن، منتظر انفجاری در اطراف خود باشند. بگذریم از آنهایی که آن روز از خانه‌هایشان بیرون نمی‌آیند یا کسانی که ساعاتی پیش‌تر از محل کار خود مرخصی می‌گیرند و با عجله به خانه‌های امن‌شان می‌خزند تا مبادا ناخواسته در کشاکش آتش‌پرانی‌ها گرفتار شوند.
چهارشنبه‌سوری در آیین فروردیگان ایران باستان
اغلب ایران‌شناسان و کارشناسان معتقدند چهارشنبه‌سوری در آیین فروردیگان ایران باستان ریشه دارد و از ابتدا جشنی مردمی بوده و نه دیوانی، از این‌رو در منابع کهن کمتر از آن سخن به میان آمده است. به گفته زهره زرشناس، استاد پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، «سور در فارسی به معنای جشن به کار رفته، معنای دیگر این واژه، سرخ است، چنانکه هنوز هم در برخی زبان‌ها و گویش‌های ایرانی؛ مانند کردی، بختیاری، سنگسری، گزی و غیره، سور را به جای سرخ به کار می‌برند. همچنین در فارسی، به گل سرخ، گل سوری نیز گفته شده است، حتی در برخی مناطق مرکزی ایران به جشن چهارشنبه‌سوری، جشن چهارشنبه سرخی می‌گویند.»
زرشناس به دیدگاه ابراهیم پورداوود، ایران‌شناس و اوستاشناس، مبنی‌بر ریشه داشتن «چهارشنبه‌سوری» در آیین فروردیگان در ایران باستان اشاره می‌کند و می‌گوید: «دلایلی در تایید این نظر وجود دارد؛ از جمله اینکه هنوز در کردستان، نائین، انارک، خور، ارومیه و برخی شهرها و روستاهای دیگر، آتش چهارشنبه‌سوری را بر بام خانه می‌افروزند که این یکی از سنت‌های فروردیگان بوده است، اما این جشن نسبت به شکل اولیه و زرتشتی خود تفاوت‌هایی کرده است؛ چنانکه زرتشتیان، به دلیل احترامی که برای آتش قائل بودند، از روی آن نمی‌پریدند. زرتشتیان، آتش را خاموش نمی‌کردند و صبح فردای جشن، باقیمانده آتش را به آتشکده انتقال می‌دادند. همچنین اگرچه آتش‌افروزی و آجیل، در چهارشنبه‌سوری و فروردیگان مشترک است، «تفال زدن» (فال گوش ایستادن، قاشق‌زنی و...) پدیده‌هایی است که در فروردیگان نبوده و فقط در جشن چهارشنبه‌سوری دیده می‌شود. در گاه‌شمار باستانی ایران، اصولا روزهای هفته به شکل امروزی وجود نداشت، بلکه در گاه‌شماری زرتشتی باستان، هر روز از یک ماه را با نام یک ایزد می‌خواندند. طبیعی است که جشنی با نام «چهارشنبه» وجود نداشته و با این نام در اسناد باستانی آورده نشده است.»
کهن‌ترین اشاره تاریخی به شب سوری
زرشناس اضافه می‌کند: «کهن‌ترین اشاره تاریخی به شب سوری در «تاریخ بخارا» تالیف ابوبکر بن جعفر نرشخی آمده است. او در سده چهارم هجری، اگرچه اشاره‌ای به روز چهارشنبه نمی‌کند، اما شب سوری را «عادت قدیم» می‌نامد و آن را اینگونه توصیف می‌کند: و چون امیر منصور بن نوح به مُلک بنشست، اندر ماه شوال سال ۳۵۰، به جوی مولیان فرمود تا آن سرای را دیگر بار عمارت کردند و هرچه هلاک و ضایع شده بود، بهتر از آن به حاصل کردند. آنگاه، امیر به سرای بنشست و هنوز سال تمام نشده بود که چون «شب سوری» چنانکه عادت قدیم است، آتشی عظیم افروختند...»
چهارشنبه‌سوری، جشنی مردمی بوده است
میرجلال‌الدین کزازی، عضو پیشین هیأت‌ علمی دانشگاه علامه طباطبایی نیز معتقد است: «چهارشنبه‌سوری از دیرباز، مانند امروز، جشنی مردمی بوده و در شمار جشن‌های دیوانی (حکومتی) نبوده است. از این‌رو است که در منابع کهن، کمتر از این جشن سخنی به میان آمده است.» این استاد ادبیات، با اشاره به ترانه «زردی من از تو، سرخی تو از من» که در آن، به صورت نمادین، زردی را می‌دهند و سرخی را می‌گیرند، می‌گوید: «سرخی در فرهنگ ایرانی، نشانه تندرستی و توانگری است و برعکس، زردی، نماد بینوایی و نگون‌بختی دانسته می‌شود. برای همین است که در زبانزدی معروف، می‌گوییم فلانی صورتش را با سیلی سرخ نگه داشته، یعنی بینواست، اما نمی‌خواهد دیگران به بینوایی‌اش پی ببرند.»
کزازی تاکید می‌کند: «احترام ایرانیان باستان به آتش، احترامی نمادین بوده است و زرتشتیان هرگز آتش را نمی‌پرستیدند، بلکه آتش همان نقش نمادین را در آیین زرتشتی دارد که صلیب در آیین مسیحیت دارد. آتش‌افروزی را در برخی دیگر از جشن‌های ایرانی، مانند جشن سده نیز داشته‌ایم، با این تفاوت که آتش در جشن سده، انبوه و بلند و پرتب‌وتاب بود و از دوردست هم دیده می‌شد، اما آتش چهارشنبه‌سوری، کوچک است.»
کزازی چهارشنبه سوری را در پیوند با نوروز می‌داند و ادامه می‌دهد: «ایرانیان باستان، روشنی را گرامی می‌داشتند و همان‌گونه که نوروز نماد افزون شدنِ روز بر شب است، جشن چهارشنبه‌سوری هم با گرمی و روشنی، ارتباط تنگاتنگ دارد. این نکته نیز شایان توجه و بررسی است که در باور ایرانیان، «سه‌شنبه‌ها» روز ناهید بوده است. هنوز هم در برخی مناطق ایران، در شامگاه سه‌شنبه، جشنی برگزار و خوانی (سفره‌ای) گسترده می‌شود که به آن، خوانِ «بی‌بی سه‌شنبه» می‌گویند. این جشن، یکسره زنانه است و هیچ مردی به آن راه ندارد. با توجه به اینکه در باور ایرانیان باستان، ناهید مادر مهر و خورشید، نماد مهر است، ارتباط این باور با چهارشنبه‌سوری نیز می‌تواند جالب توجه باشد.»
ابراهیم پورداوود، پژوهشگر ایران‌باستان، نیز معتقد است که «چهارشنبه‌سوری ریشه در «گاهنبار» زرتشتیان دارد و جشن نزول فَروَهَرهاست که ٦ روز پیش از فرا رسیدن نوروز برگزار می‌شود. همچنین این فرضیه وجود دارد که برافروختن آتش در این روز بازمانده سنت اعلان سال نو با آتش‌افروزی بر بام‌هاست و پریدن از آتش یادی از عبور سیاوش از آتش است. »
آتش افروختن، نقطه اشتراک همه آیین‌های چهارشنبه‌سوری
برخی از نام‌های محلی جشن چهارشنبه‌سوری در نقاط مختلف ایران عبارت‌اند از: گول چارشمبه (اردبیل)، کوله چوارشمبه (کردستان)، گوله گوله چارشمبه (گیلان)، چارشمبه سرخی (اصفهان) و چوارشمبه کولی (غروه). این جشن با آیین‌ها و رسوم گوناگون در نقاط مختلف ایران برگزار می‌شود که نقطه اشتراک همه آنها افروختن آتش است. کوزه شکستن، یکی دیگر از این آیین‌هاست؛ در بسیاری از شهرهای ایران مردم بعد از پریدن از روی آتش کوزه می‌شکستند. یکی از دلایل این کار به این باور قدیمی برمی‌گردد که کوزه بد یمنی را جذب می‌کند و با شکستن آن بد یمنی‌ها از بین می‌روند. در تهران چند سکه داخل کوزه می‌گذاشتند و آن را از بالای بام به پایین پرتاب می‌کردند. این سنت شاید یک دلیل بهداشتی هم داشته باشد، از این قرار که ایرانیان قدیم معتقد بودند ظروف سفالین را نباید بیشتر از یک سال در خانه نگه داشت و از آن استفاده کرد، بنابراین هم‌زمان با فرا رسیدن سال نو در شب چهارشنبه‌سوری آنها را می‌شکستند و ظروف سفالی نو تهیه می‌کردند.
قاشق‌زنی، آیین دیگری است که طی آن، دختران و پسران جوان چادری روی سر و صورت خود می‌انداختند تا شناخته نشوند و به در خانه دوستان و اقوام می‌رفتند. صاحب‌خانه از صدای قاشق‌هایی که داخل کاسه‌ها می‌زدند، جلوی در می‌آمد و داخل کاسه‌هایشان را با آجیل، نقل و شیرینی پر می‌کرد. این آیین احتمالا از آنجا نشأت می‌گیرد که ایرانیان باستان عقیده داشتند ارواح نیک گذشتگان در روزهای آخر سال به میان زندگان بازمی‌گردند و به شکل افرادی با صورت‌های پوشیده به خانه بازماندگان سر می‌زنند و زندگان برای یادبود و برکت هدیه‌ای به آنها می‌دهند.
به گفته سعید نفیسی، پژوهشگر، تاریخ‌نگار، ادیب و شاعر ایرانی، یکی دیگر از آیین‌های چهارشنبه‌سوری بخت‌گشایی و گره‌گشایی بوده است که افراد برای حل مشکلات‌شان گوشه‌ای از لباس یا روسری خود را گره می‌زدند و در خیابان راه می‌رفتند و از اولین عابری که به آنها می‌رسید، می‌خواستند که آن گره را باز کند. این کار به نیت بازشدن گره از کارهای فروبسته انجام می‌شد.
آیین شال‌اندازی یکی دیگر از رسوم چهارشنبه‌سوری است که در بسیاری از روستاها و شهرها رواج داشته است و هنوز هم دارد. به این ترتیب که جوانان چند دستمال حریر و ابریشمی را به هم گره می‌زدند و با آن طناب رنگی بلندی درست می‌کردند. بعد از راه پلکان خانه‌ها یا از روی دیوار آن را از دودکش یا پنجره داخل منزل می‌انداختند و سر دیگر آن را در دست‌شان نگه می‌داشتند؛ سپس با سرفه‌های بلند صاحب‌خانه را متوجه ورودشان می‌کردند. صاحب‌خانه که منتظر بود، به محض دیدن شال رنگی چیزهایی را که از قبل آماده کرده بود، گوشه شال می‌ریزد و آن را گره می‌زند و با تکانی ملایم به صاحب شال خبر می‌دهد که هدیه چهارشنبه‌سوری‌اش آماده است و او شال را بالا می‌کشد. اگر هدیه داخل شال نان باشد، نشانه نعمت است و اگر شیرینی باشد، نشانه شادمانی است. انار نشانه زیاد شدن اولاد و گردو به معنای طول عمر است. بادام و فندق نشانه بردباری و کشمش نشانه سالی پرباران است. گاه داخل شال سکه نقره می‌گذاشتند که نشانه نوعی خواستگاری بود و دختر با این روش پاسخ مثبت خود را اعلام می‌کرد.
کمپین «نه به چهارشنبه‌سوری خطرناک»
در این شب معمولا کوچک‌ترها به دیدن بزرگ‌ترها می‌روند تا شب را در کنار هم با شادمانی سر کنند، اما متاسفانه نسل جدید بی‌خبر از آیین‌های سنتی این جشن باستانی، سال‌هاست جشن چهارشنبه‌سوری را با استفاده از مواد محترقه و آتش‌زا به جشنی خطرناک و آزار دهنده برای خود و دیگران تبدیل کرده‌اند.
امسال نیز آمارها حکایت از افزایش آمار مصدومان در کشور نسبت به سال گذشته دارد. به گفته قدرت‌الله محمدی، مدیرعامل آتش‌نشانی تهران، «از آنجا که امسال، دو چهارشنبه‌سوری داریم و دستگاه‌های امدادی برای دو سه‌شنبه پایانی سال در آماده‌باش به سر می‌برند، هرچند نقش والدین با نظارت و کنترل فرزندان‌شان، در کاهش حوادث چهارشنبه‌سوری کلیدی و مهم‌تر است.» محمدی می‌گوید: «متاسفانه به جای اینکه با اجرای درست این رسم دیرینه، با آرامش به استقبال سال نو برویم، با بی‌احتیاطی برخی شهروندان، حوادث تلخی رقم می‌خورد که برای خودشان و بقیه افراد خطرناک است و ممکن است به سوختگی، قطع عضو و حتی مرگ ختم شود.»
مدیرعامل سازمان آتش‌نشانی شهر تهران با اشاره به کمپین «نه به چهارشنبه‌سوری خطرناک» ادامه می‌دهد: «امسال هفتمین سالی است که این کمپین را دنبال می‌کنیم. ما مخالف برگزاری این جشن نیستیم اما شرایط برگزاری برای همه باید ایمن باشد، به همین منظور، ۱۳۸ ایستگاه آتش‌نشانی در روز چهارشنبه‌سوری فعال هستند.» او افزود: «۱۸۰۰ آتش‌نشان در ۱۰۰۰ نقطه از شهر تهران به صورت آماده‌باش هستند.»
گروه‌های سنی ۷ تا ۱۷ سال، بیشترین آسیب‌دیدگان حوادث چهارشنبه آخر سال
مهرسروش، معاون اورژانس تهران، نیز با بیان اینکه بیشترین گروه آسیب‌دیده حوادث چهارشنبه‌سوری را گروه‌های سنی ۷ تا ۱۷ سال تشکیل می‌دهند، از والدین درخواست می‌کند که در این ایام نظارت بیشتری بر فرزندان خود داشته باشند.» او با اشاره به آماده‌باش اورژانس در این شب اضافه می‌کند: «مرخصی برای همه همکاران اورژانس در روز چهارشنبه‌سوری لغو شده و هلی‌کوپتر، موتور آمبولانس و دستگاه‌های آمبولانس آماده‌باش هستند. در صورت بروز حادثه نیز لازم است مردم ضمن حفظ خونسردی خود با اورژانس تماس بگیرند و توصیه تلفنی تکنسین‌ها را اجرایی کنند تا ماموران اورژانس در محل حادثه حاضر شوند. آمبولانس‌ها هم در آن روز از داخل پایگاه‌ها خارج شده و بر اساس محل‌هایی که مطالعاتی نسبت به آن صورت گرفته و احتمالا مردم برای مراسم آتش‌بازی جمع می‌شوند، استقرار دارند.»
«چهارشنبه‌سوری ایمن در کنار خانواده» شعار پویش امسال
جلال ملکی، سخنگوی آتش‌نشانی تهران، هم با بیان اینکه متاسفانه در سال‌های اخیر با ورود مواد خطرناک و عدم‌آموزش نحوه به‌کارگیری آن، حال‌وهوای جشن‌ها تغییر کرده است، تاکید می‌کند: «هیچ مخالفتی با اصل چهارشنبه‌سوری وجود ندارد، بلکه با چهارشنبه‌سوری خطرناک مخالفیم. هر سال در ذیل پویش «نه به چهارشنبه‌سوری خطرناک» یک شعار وجود دارد که امسال با عنوان «چهارشنبه‌سوری ایمن در کنار خانواده» در سراسر کشور اجرایی می‌شود، چراکه نقش خانواده‌ها در این میان، بسیار مهم و حیاتی است و باید در فرصت باقیمانده تا چهارشنبه آخر سال با جوانان صحبت کرده و راه و رسم تخلیه هیجانات را به آنها آموزش دهند. »
ملکی با بیان توصیه‌هایی در این‌باره می‌گوید: «خانواده‌ها نباید در کنار آتش‌هایی که خودشان روشن نکرده‌اند، بایستند. درصد بسیاری از مصدومان این حادثه تماشاچیان این جشن هستند، در حالی که مواد قابل انفجار داخل آتش هستند که پس از مدتی می‌ترکند. همچنین در کنار درختان، بوته‌ها و علفزارها، ماشین‌ها و داخل پارکینگ‌ها نباید آتش روشن کرد و به هیچ عنوان نباید از روی آتش پرید.» سخنگوی سازمان آتش‌نشانی استان تهران با هشدار نسبت به روشن‌کردن بالن آرزوها در جشن چهارشنبه‌سوری یادآور می‌شود: «بالن آرزوها مربوط به کشورهای شرق آسیاست. این بالن‌های مشتعل در جایی از شهر پایین می‌آیند و آتش‌سوزی ایجاد می‌کنند. شب چهارشنبه‌سوری برای شادی در کنار یکدیگر است و نباید طوری باشد که جان خود و دیگران را به خطر انداخته و سه‌شنبه آخر سال به سه‌شنبه آخر عمر تبدیل نشود.»
برای لحظه شادی باید ارزش گذاری کرد
سرهنگ حسین شهابی، معاون فرهنگی اجتماعی فرماندهی انتظامی شرق استان تهران نیز در سخنانی با اشاره به تهیه‌کنندگان و فروشندگان مواد محترقه از چشمان پلیس دور نخواهند ماند، می‌گوید: «خانواده‌ها باید با فرزندان خود همراهی داشته باشند و آنها را به تنهایی رها نکنند و جشن را به صورت محله‌محور و در مقابل در منازل خود به صورت کم‌خطر اجرا کنند. برای لحظه شادی باید ارزشگذاری کرد و بسنجیم که یک لحظه شادی چقدر ارزش دارد که بخواهد یک عمر قطع عضو و مشکل را برای فرد ایجاد کند.» او، با تاکید بر لزوم تهیه مستند از افرادی که در سال‌های گذشته خواسته و ناخواسته دچار مشکل شده‌اند، اضافه می‌کند: «اگر این مستندات از صداوسیما پخش و تجربیات برای مردم بازگو شود، گام مهمی برای بازدارندگی و کاهش انگیزه برداشته خواهد شد. پلیس به هیچ عنوان مخالف شادی مردم نیست و سعی می‌کند تا محیط امنی را برای مردم فراهم کند و خانواده‌ها نیز در کنار فرزندان خود باشند تا بتوانند آنها را کنترل کنند.»
رشد ۱۸درصدی آسیب‌دیدگان حوادث چهارشنبه آخر سال در مقایسه با پارسال
طبق اعلام سازمان اورژانس کشور، از اول تا بیستم اسفندماه امسال، هشت فوتی ناشی از این حوادث در کشور ثبت شده است و ۷٠درصد از مصدومان دارای سن ۱۸ سال و کمتر بوده‌اند، همچنین ۱٤درصد مصدومیت‌ها نیز به رهگذران اختصاص دارد. بر اساس این آمار، در کل کشور شاهد رشد ۱۸درصدی آسیب‌دیدگان حوادث مرتبط با چهارشنبه آخر سال در مقایسه با پارسال هستیم، این آمارها نشان می‌دهد که در این مدت تعداد فوتی‌ها ۱۷درصد، قطع عضو ۴درصد، آسیب به چشم ۲۸درصد و سوختگی ۳۱درصد نسبت به مدت مشابه سال گذشته افزایش داشته است.در این مدت ٣٣٨ نفر در کشور بر اثر این حوادث آسیب دیده‌اند که تعداد مصدومان در مجموع ٣٣٠ نفر و تعداد فوتی‌ها هشت نفر گزارش شده است. از میان مصدومان این حوادث، ۹۰ نفر توسط اورژانس به مراکز درمانی انتقال داده شده‌اند؛ ۱۷۴ نفر مراجعه شخصی داشته‌اند و ۱۱ نفر نیز در محل حادثه درمان شده‌اند. این گزارش اضافه می‌کند که در بازه زمانی یکم تا بیستم اسفند ماه جاری شاهد ۲٨ مورد قطع عضو، ۱١٣ مورد آسیب به چشم و ۱٥٩ مورد سوختگی بوده‌ایم.اورژانس کشور تعداد بستری‌های ناشی از حوادث چهارشنبه آخر سال را ٨٦ نفر اعلام کرده که از این تعداد ١١ مورد در بخش مراقبت‌های ویژه بستری هستند. طبق این آمار، بیشترین میزان مصدومان و فوتی‌های ناشی از حوادث چهارشنبه‌سوری به ترتیب در آذربایجان‌غربی، تهران و آذربایجان‌شرقی قرار گرفته‌اند.

*