علت فراگیر شدن واقعه عاشورا و شهرت آن در جهان

یکی از جنبه‌هایی که سبب توجه جمله‌ای از اندیشمندان جهان به مساله عاشورا شد، مساله مطالعات تطبیقی شخصیت حضرت سیدالشهدا(ع) و نهضت عاشورا است که در دنیای اسلام و و مسیحیت جایگاه خاص خود را دارد، در واقع رنج و مصیبت امام حسین (ع) و تطابق آن با مصیبت‌ها و مصائب حضرت مسیح (ع) ، جریان معراج و به صلیب کشیده شدن ایشان دستمایه بررسی پژوهشگران این محور قرار گرفته است.
به گزارش ایسنا، کنفرانس بین‌المللی «شرق‌شناسی و امام حسین (ع)» ۲۲ اردیبهشت ماه سال جاری با مشارکت پژوهشگرانی از ۱۰۳ دانشگاه و ۲۹ مرکز جهان در آستان مقدس امام حسین (ع) برگزار شد.
در این کنفرانس که با شعار «امام حسین (ع) جهانی و جاودانگی» برگزار شد، محققانی از کشورهای آمریکا، انگلیس، اسپانیا، ایتالیا، سوریه، فرانسه، بحرین، مصر، افغانستان، ایران، تونس، یمن، الجزایر، پاکستان، اندونزی، کلمبیا، نیجریه، هند، غنا، فلسطین، آذربایجان، ترکیه، گینه، بنگلادش، عراق و ... حضور داشته و به ارائه مقالات خود پرداختند.
حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر «سعید جازاری معموئی» رئیس دانشگاه بین‌المللی اهل‌بیت(ع) و پژوهشگر ایرانی، در این همایش با ارایه مقاله‌ای با عنوان (امام حسین (ع) در منظر« شارل ویرولود» نظری به کتاب «تعزیه فارسی یا درام کربلا») موفق به کسب مقام سوم شد.
روابط عمومی دانشگاه بین‌المللی اهل بیت (ع) به بهانه برگزاری این کنفرانس بین‌المللی و درخشش مقاله حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر «سعید جازاری معموئی»، گفت‌وگویی اختصاصی با وی انجام داده است که در ادامه حاصل آن را می‌خوانید:
وجود مبارک امام حسین (ع) به عنوان رکنی رکین در حوزه اسلام‌شناسی و شرق‌شناسی از اواخر قرن هجدهم مورد توجه سیاحین، مستشرقان و محققان غربی قرار گرفت. این توجه به ساحت حضرت سیدالشهدا (ع) از چند جهت قابل تأمل بوده، که از جمله آنها می‌توان به بعد شخصیتی، وقایع تاریخی عصر ایشان، مساله نهضت عاشورا و تحلیل‌های مختلف مرتبط با آن اشاره کرد.
از آن رو که واقعه عاشورا نقطه عطف و ظهور برخی مفاهیم مهم کلامی و عقیدتی عصر امویان گردیده است، در کنار مباحث تاریخی و تمرکز مورخان ، منجر به این شد که در طول قرن‌ها این نهضت مورد بررسی متفکرین مسلمان و غیر مسلمان باشد. به هر روی بررسی تاریخی این مساله که چه عاملی منجر به این شد که پس از گذشت ۵۰ سال از رحلت پیامبر اکرم (ص) چنین فاجعه‌ای در دنیای اسلام نسبت به اهل‌بیت عصمت و طهارت ، یا به تعبیر دیگر خانواده پیامبر و رأس حکومت اسلام صورت پذیرد، همواره یک بحث مهم برای جمعی از محققین به شمار می‌رود.
جنبه دیگری که سبب توجه جمله‌ای از اندیشمندان جهان به مساله عاشورا شد، مساله مطالعات تطبیقی شخصیت حضرت سیدالشهدا(ع) و نهضت عاشورا است که در دنیای اسلام و و مسیحیت جایگاه خاص خود را دارد، در واقع رنج و مصیبت امام حسین (ع) و تطابق آن با مصیبت‌ها و مصائب حضرت مسیح (ع) ، جریان معراج و به صلیب کشیده شدن ایشان دستمایه بررسی پژوهشگران این محور قرار گرفته است. در این میان شهادت امام حسین (ع) با توجه به اندیشه‌های الهیاتی و کلامی این مساله را مطرح می‌کند که مسیح (ع) و سیدالشهدا (ع) هر دو از آنچه که در انتظارشان بود مطلع بودند. تداعی چهره مسیح در عیسی برای جمعی از مسیحیان ارتدوکس و نیز کاتولیک به نوعی توجه آنان را به عاشورا جلب نموده است.
بُعد دیگری که باید در رابطه با مطالعات مستشرقین در عرصه عاشورایی مورد توجه قرار دارد، بحث معرفتی و عرفانی این واقعه مهم و جانسوز صدر اسلام است. برای این عده، وجود مبارک امام حسین (ع) صورت باطن‌گرایی، درونی و عرفانی دنیای اسلام را نمایان کرد. این نوع مطالعات از حوالی سالهای ۱۹۳۰ میلادی در پاریس و سویس رقم خورد.در این بخش مباحث کلامی و اعتقاداتی مانند رجعت، شهادت، ایثار و تجلی پروردگار در وجود انسان در اندیشه مسیحیت و اسلام مورد توجه بوده و از سوی دیگر اسلام‌شناسان و شرق‌شناسان و اندیشمندانِ عرصه مطالعات تطبیقی ادیان همواره به این مباحث توجه داشته اند چرا که در مورد هر دو شخصیت یعنی حضرت عیسی مسیح (ع) و امام حسین(ع)، مولفه های مذکور مطرح است. به عنوان نمونه در این نوع مطالعات به این عناوین نیز التفات می‌گردید: حسین ثارالله و عیسی روح‌الله دو مفهوم تجلی ربوبیت در انسان ملکوتی.
از دیگر ابعادی که برای مستشرقین و اسلام‌شناسان غربی و حتی شرقی در مورد عاشورا و شخصیت امام حسین (ع) شکل گرفته است، مطالعات و پژوهش‌هایی با محور هنر است؛ رشته‌هایی نظیر معماری، تئاتر و حتی موسیقی بخشی از هنرهایی است که در این عرصه مورد توجه بوده است، برای مثال در حوزه بالکان مناطقی به عنوان سقاخانه و آبخوری به یاد واقعه عاشورا تأسیس شده است و سبک خاصی از خیابان‌سازی و نمای بازارهای قدیم را به خود اختصاص داده است؛ این نوع هنر که در حوزه کشورهای غربی در قالب مجسمه‌سازی نمود یافته است برای مستشرقین مقوله قابل توجهی است که ریشه شکل‌گیری آن را بررسی کنند. البته در این بین که صحبت از هنر عاشورایی شد باید جنبه موسیقیایی عاشورا را برای مستشرقین بیان نمود و مورد توجه قرار داد. جنبه هنری و شاخه موسیقی مذهبی برخاسته از واقعه عاشورا به جنبه هایی مانند ، خوانندگی های ویژه و تعزیه باز می‌گردد، بخش‌هایی از مداحی‌ها، نت‌های متناسب آن در دستگاه‌های مختلف موسیقی،کتیبه نویسی‌های مرتبط با آن و ... اوزان عروضی خاص این نوع موسیقی حزن‌آور و بعضا حماسی ، قافیه و نُت‌های خاص با محور و سبک دینی شرقی (صفوی و اخیرا قاجاری) در میان پژوهشهای مستشرقین جایگاه خاصی به خود اختصاص داده است.
از نمونه آثاری که در این مجال باید مورد توجه قرار دارد، مواردی است که به بررسی ابعاد شخصیتی امام حسین (ع) در آثار مشهور قرون هجدهم و نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی پرداخته اند. مانند آثار افرادی همچون «شارل ویرولود» شاهد هستیم، یا آثار افرادی نظیر «آرتور دو گوبینو» که در قرن هجدهم اشاره به تعزیه دارد و از آن به عنوان اثر هنری یاد می‌کند که جلوه و محور اصلی‌اش واقعه عاشورا است. من در این پژوهش خود که به آستان مقدس ختبه حسینیه تقدیم نمودم بررسی اجمالی در سیر تاریخی این مطالعات ارائه نمودم.
بازگردم به سوال جنابعالی ، به طور خلاصه فراگیر شدن و شهرت جهانی عاشورا به موضوع گسترش اسلام در جهان مرتبط است، بسیاری از وقایع صدر اسلام با نهضت عاشورا گره خورد و پس از آن شکل گرفت؛ از قیام‌ها و انقلاب‌ها و تحولات فرهنگی گرفته تا شکل‌گیری فرق و نحله‌ها که بخش مهمی از آن به مساله عاشورا و نهضت آن حضرت درمدینه و عراق آن زمان باز می‌گردد.
اما در ادامه با گسترش اسلام و ظهور این جریان‌ها در دنیای غربِ امروز و بررسی جریان‌های اسلامی، طبیعتا علل ظهور وقایعی نظیر عاشورا و مسایل مختلف مذهبی و کلامی، منجر به انعکاس و گسترش تتبعات در عرصه عاشورا در سطح بین‌المللی می‌شود.
بنابراین در شرحی خلاصه نسبت به بررسی علل توجه اندیشمندان جهان به واقعه عاشورا، می توان مساله گسترش اسلام در دنیای امروز را نیز یکی از علل اصلی دانست چراکه در مساله عاشورا، موضوعاتی نظیر فاطمیه و مقام این بانوی بزرگوار نیز بررسی می‌شود. بسیاری از اسلام شناسان نظیر « شارل ویرولود» مساله عاشورا، فاطمیه و مهدویت را موضوعاتی می‌دانند که به یکدیگر متصل بوده و گره خورده‌اند.
بر اساس نظر برخی از این دسته از محققین، اساسا ظهور و بروز شخصیت‌شناسی حضرت زهرا (ع) در میان عامه و خاصه از دل واقعه عاشورا موضوعی است مسلم.، همانطور که مساله موعود در دنیای اسلام به مساله عاشورا گره خورده است، بنابراین علت شهرت جهانی واقعه عاشورا از جنبه دیگر به این مساله باز می‌گردد، بنابراین شاهد هستیم که تتبعات اسلام شناسان رنگ و بوی متفاوتی نسبت به یکدیگر در این عرصه یافته‌اند.
رهاورد توجه به دستاوردهای اخلاقی و اجتماعی واقعه عاشورا برای جامعه امروز
اثرگذاری این واقعه در بین وقایع صدر اسلام از درجه بالایی از اهمیت برخوردار است. از سوی دیگر شباهت آن با مسایلی که در دنیای مسیحیت نسبت به حضرت عیسی (ع) مطرح است منجر به توجه بیش از پیش اندیشمندان به جریان عاشورا شده است که پیش تر اشاره کردم.
مسایل تاریخی که پس از عاشورا به وقوع پیوست نیز این نهضت را در نظر اندیشمندان دارای اهمیتی دوچندان کرده است اما یکی از مسایلی که شاید امروز بیش از هر زمان مورد توجه قرار گرفته موضوع زیارت است. این مساله در مسیحیت نیز وجود دارد و برای مثال برای شخصیت‌های درجه دو نظیر سنت «برنادت» نیز زیارتگاه‌هایی ساخته‌اند و مسیحیان معتقد برای زیارت و توسل به آنجا می روند.
زیارت موضوعی است که در صدر اسلام به عنوان یک نماد تکرار شده و در طول تاریخ اسلام ادامه یافته است. از سوی دیگر در دنیای اهل سنت و تشیع نیز از مهمترین نمادهای قداست، زیارت و توسل است و طبیعتا رهاورد مشترک واقعه عاشورا و توجه اندیشمندان اسلام و مسیحیت در این عرصه توجه به مقوله زیارت ، توسل و امثال آن است. البته من اجازاه می‌خواهم که عرض نمایم خیلی هم در مبالغه برای ترسیم موضوعات کاملا مقبول بین‌المللی سزاوار نیست. ما تاثیر و ره‌آورد عاشورا را در میان بسیاری از فر و نحل اسلامی می‌بینیم و می‌پذیریم. اما باید گفت در غرب و در میان ارفاد مسشترق نیز برخی با نگاه احترام و عده‌ای نیز با ادبیات تحلیلی و نقادانه به آن پرداخته‌اند. بی‌شک هر دو دسته می‌توانند در تحلیل و بررسی‌های علمی و مذهبی ما به نوعی اثر گذار باشند. شما به دنبال اثر همه جانبه در بین‌الملل نروید. مهم حقیقت و ماهیت ملکوتی و آثار مختلف این واقعه برای آنان است که به آن توجه و التفات یافته‌اند.
این کنفرانس با چه هدفی برگزار شد
به نظرم این کنفرانس و برگذاری ان در شرایط فعلی عراق و عتبه منوره حسینیه امری مبارک و ارزشمند بود.از کشورهای مختلفی بعضا اهل تامل و علاقمندان این نوع نشست‌ها حضور یافتند. از ایران هم هیات درخشانی از اندیشمندان دانشگاهی و حوزوی حضور یافت. از دانشگاه تهران، دانشگاه اصفهان و جامعه‌المطفی شخصیت‌های زبده و نخبه‌ای تشریف‌فرما بودند. آثار آنان نیز بی‌تردید سزاوار تحسین و تقدیر بوده‌اند. هر چند شاید حجم مشغله و تازگی این نوع تجربه برای آن کنفرانس شرایط تقدیر همگانی را فراهم نیاورد.
به نظرم ، معرفت‌شناسی عاشورایی و اعتلای فراملیتی و فرادینی را بتوان یکی از مهمترین اهداف برگزاری این کنفرانس دانست. این کنفرانس هم جایگاه عتبه حسینیه را به عرصه برخی از رسانه‌ها می‌رساند و هم زمینه کسب تجربه آکادمیک را برای آن عتبه مقدسه فراهم آورد. این کنفرانس به نوعی در دل عراق به تعامل میان محققین حوزه علمیه و دانشگاه نیز می‌تواند منجر گردد.
اساسا برپایی این رویدادهای مذهبی- علمی می‌تواند در طولانی مدت به شکوفایی نظری و کلامی در دروس و مباحث سنتی حوزه عراق هم بیانجامد.حوزه علمیه عراق از ظرفیت بالا و تاریخ درخشانی در مطالعات کلامی و اسلامی برخوردار است. بسیاری از نخبگان عراق در سال‌های اخیر و قبل از بازگشت آرامش فعلی به این کشور دارای تمدن بزرگ ، در کشورهای مصر، اردن و حتی تونس در عرصه‌های دانشگاهی درخشش خاصی داشته و دارند.
قطعا برگذار کنندگان محترم و خوش اندیشه این کنفرانس اعم از تولیت گرانقدر عتبه حسینیه جناب مستطاب حضرت آیت‌الله حاج شیخ عبدالمهدی کربلای دامت افاضاته و قائم مقام ایشان آقای دکتر علاء ضیاء‌الدین که چهره‌ای آکادمیک و از فارغ‌التحصیلات دانشگاهی در آمریکا بودند تلاش ارزشمندی برای اعتلای نام مبارک حضرت سیدالشهدا در عرصه بین‌الملل نمودند و قطعا این جهد و مساعی مقبول و منظور نظر مبارک صاحب آن بقعه مبارکه خواهد بود. توقع ما هم توسعه و تداوم آن است. با التفات به تجربه نخست آن عتبه طبیعی است که نقایصی نیز ملحوظ بود. اعم از دشواری حضور محققین صاحب نظر این رشته علمی از دانشگاه‌های معتبر غربی مانند سوربون، آکسفورد، مگ گیل، استراسبورگ و غیر آن که این رشته تحصصی را سالیان متمادی دنبال می‌کنند. همچنان نیز از دانشگاه الازهر، زیتونه و ال‌البیت اردن و دیگر کشورهای اسلامی نیز سزاوار بود استقبال علمی صورت می‌پذیرفت. برخی دوستان من از اساتید بزرگوار دانشگاه‌های پاریس و فرانسه یا اطلاعی نداشتند و یا از خوف سطح و شرایط آن مشارکتی نیافتند. هر چند من این موضوع را برای چنین کنفرانسی امری طبیعی و از طبیعت تجربیات نخست می‌دانم ، اما برای من از ارزش والای این کنفرانس و مساعی جمیله متصدیان آن نمی‌کاهد.
جمله سابق خود را تکرار کنم که ما در برگذاری این نوع نشستها دنبال معجزه و کرامت نباشیم. نفس این امور مبارکند و ارزشمند. اما این بنفسه‌ای موجب نشر و بسط معارف نیست زیرا مخاطب آن محدود و مشارکین آن نیز معدودند. لذا این نشست‌ها بیشتر می‌تواند در داخل مکتب و برای محققین آن برد علمی و مطالعاتی ایجاد نماید. تحول اندیشه و آراء محققین می تواند از دل این ارائه‌ها و سخنرانی های علمی ایجاد گردد. موضوعی که ما با برگذاری این کنفرانس در میان حوزویان گرانقدر عراق می اندیشیم و تصور می‌کنیم از اهداف مهم بزگان آن عتبه منوره بوده است.
این مقصود در ایران اسلامی نیز از سال ۱۳۷۰ شمسی به بعد آرام آرام در بستری ملایم آغاز گردید و مصدر و منشا ظهور آثار ارزشمندی در عرصه کلام جدید، مبانی فلسفی حدیثه و نیز تحول در امر اجتهاد گردید که البته هنوز نیز تا آستانه موعود و جایگاه اصلی خویش فاصله زیادی دارد.
البته شکی نیست که این نوع نشست‌ها و کنفرانس‌ها در عراق و خصوصا در عتبه مقدسه حسینیه می‌تواند غیرمستقیم زمینه گسترش معارف حسینیه را با تمهدیاتی فراهم آورد. چرا ما این عتبه را مرکز تردد محققین و اندیشمندان جهانی نبینیم؟ آیا جز این است که با تلاقی با سخنان و اضواء مبارکه صاحبان ابن عتبات در عراق و ایران جذب آنان می‌گردند؟ ما کم نداریم اسلام شناسانی که در پرتو همین تلاقی‌ها به دین اسلام گرویدند. خانم پروفسور اوا دو ویترای فرانسوی از چمله همین مستشرقانی است که در پرتو مغارف اسلامی مسلمان گردید. و فراوانند شخصیت‌هایی که در ظل عنایات این مراودات به حقیقت اسلام آگاه شدند. لذا هدف هرچه که باشد قطعا منجر به جلوه بهتر این نمای ملکوتی اسلام و مکتب اهل بیت علیه السلام خواهد گردید.

*