پساب و پسماند بلای جان «خاک»

سرپرست معاونت محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست با بیان اینکه تولید محصولات سالم نیازمند بهره‌برداری از منابع خاک سالم همراه با مدیریت درست است، اظهارکرد: بیشترین سهم آلودگی خاک‌ در استان‌های نفت‌خیز مربوط به ترکیبات نفتی و در سایر استان‌ها مربوط به پسماند و پساب است.

به گزارش ایسنا، هر ساله سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO) در روز ۵ دسامبر ( ۱۴ آذر) روز جهانی خاک را گرامی می‌دارد. شعار سال جاری میلادی تاکید بر ارتباط خاک و تغذیه ، خاک سرآغاز غذا (Soil ,where food begins) اعلام شده است.

ایرج حشمتی در گفت و گو با ایسنا به مناسبت روز جهانی خاک درباره آخرین فرسایش خاک در ایران اظهار کرد: بر اساس آمارنامه سال ۱۳۹۹ مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطات وزارت جهاد کشاورزی میزان فرسایش خاک در سطح ۱۲۵ میلیون هکتار از حوزه‌های آبخیز کشور متوسط سالیانه حدود ۱۶.۷ تن در هکتار و میزان متوسط سالانه رسوب برابر ۶ تن در هکتار است.

اجرای برنامه‌های آبخیزداری برای کاهش روند تخریب خاک

وی درباره اقداماتی که برای کاهش این روند انجام شده است، گفت: موضوع تخریب خاک در قانون حفاظت خاک مطابق ماده ۱۶ به وزارت جهاد کشاورزی تکلیف شده است. در این راستا این وزارتخانه در گزارش آمارنامه اعلام کرده است که در سال ۱۳۹۹ در سطح یک میلیون و ۸۴ هزار و ۳۶ هکتار برنامه‌های آبخیزداری اجرا و پروژه‌های آبخیزداری در سطح ۲۶۰ هکتار تهیه شد.

سرپرست معاونت محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست ادامه داد: فعالیت‌های آبخیزداری در کشور با اجرای بیش از ۱۵هزار پروژه در محدوده ۸۶۵۰ آبادی نتایج فراوانی به همراه داشته است که از آثار مستقیم آن می‌توان به استحصال و تغذیه حدود ۲.۱ میلیارد متر مکعب آب در سال، کنترل حدود ۲۰ میلیون تن رسوب، کنترل فرسایش به میزان ۲۶ میلیون تن، اشتغال‌زایی ۵۰۰۰ نفر در سال، شغل موقت و بهبود شغل ۲۰ هزار نفر در سال و تأسیس ۸۰ مورد تعاونی آبخیزداری با ۹۰۰۰ عضو اشاره کرد.

رشد جمعیت از عوامل موثر بر فرسایش خاک

وی با توجه به شعار روزجهانی خاک (خاک، سرآغاز زندگی) درباره تاثیرات فرسایش خاک بر تولید مواد غذایی گفت: فرسایش خاک در منطقه تحت تأثیر به‌صورت مستقیم و غیر مستقیم با اثرگذاری تدریجی بر کمیت و کیفیت خاک، توان تولیدی آن را کاهش می‌دهد بنابراین هر ساله به وسیله فرسایش تشدید شونده از سطح حاصلخیز و محصول مزارع کاسته می‌شود و کشاورزان و دامداران برای جبران خسارت، اراضی مناطق دیگر را مورد استفاده قرار می‌دهند.

حشمتی تاکید کرد: تنها ۱۵ میلیارد هکتار از اراضی جهان قابلیت کشاورزی دارند که این میزان کمتر از ۲۲ درصد مساحت خشکی‌ها است، با این حال ۹۷ درصد غذای جمعیت زمین را تأمین می‌کند. رشد جمعیت جهان حدود ۱.۳ درصد است که می‌تواند یکی از عوامل مهم تشدید تخریب و فرسایش خاک همین رشد جمعیت باشد این در حالیست که هر سال حدود ۱۰ میلیون هکتار از اراضی به علت فرسایش خاک از دسترس خارج می‌شوند.

فرسایش خاک عامل کاهش ۳۳ درصدی حاصلخیزی اراضی کشاورزی

وی درباره اثرات درون‌منطقه‌ای فرسایش خاک در مقیاس جهانی گفت: فرسایش خاکی در مقیاس جهانی موجب کاهش حاصلخیزی ۳۳ درصد از اراضی کشاورزی شده است. فرسایش به‌صورت مستقیم با کاهش عمق خاک و عمق ریشه دوانی گیاه، هدر رفت مواد معدنی و آلی خاک، کاهش ظرفیت نگهداری آب در خاک، کاهش جوانه‌زنی بذرها و در نهایت کاهش سطح اراضی کشاورزی موجب کاهش تولید محصول می‌شود.

به گفته سرپرست معاونت محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست میانگین فرسایش سالانه خاک در ایران ۱۶.۷ تن در هکتار برآورد شده است. مقدار سالانه فرسایش خاک در کشور ما با سایر قاره‌های جهان دارای اختلاف معناداری است و حتی با میانگین فرسایش سالانه در قاره آسیا ۶ تن در هکتار فاصله معناداری نشان می‌دهد.

حشمتی همچنین درباره تاثیرات آلودگی خاک بر کیفیت مواد غذایی اظهارکرد: تولید محصولات سالم نیازمند بهره‌برداری از منابع خاک سالم همراه با مدیریت درست با استفاده از نهاده‌های سالم است. لذا برای دستیابی به امنیت غذایی لازم است عوامل آلاینده خاک را به درستی بشناسیم.

وی افزود: یکی از آلاینده‌های مهم خاک، غلظت بالای فلزات سنگین در خاک است که یا طبیعی و یا ناشی از فعالیت‌های بشری است. به دلیل پایداری این عناصر قابلیت تخریب ندارند بنابراین در خاک و رسوبات تجمع می‌کنند.

فعالیت‌های انسانی مخرب چرخه‌های بیوشیمیایی

سرپرست معاونت محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست با بیان اینکه فعالیت‌های انسانی به‌طور قابل توجهی چرخه‌های بیوشیمیایی و بیوژئوشیمیایی و توازن برخی عناصر سنگین را برهم می‌زند، اظهارکرد: منابع اصلی عناصر سنگین، منابع نقطه‌ای صنعتی همانند معادن، ذوب فلزات، و... هستند و از جمله منابع غیر متمرکز می‌توان به محصولات فرعی، احتراق ترافیک استفاده از نهاده‌ها در کشاورزی و... اشاره کرد.

وی ادامه داد: عناصر سنگین تقریبا عنصری فرّار شناخته می‌شوند و گروهی که به ذرات معلق غبار در هوا متصل هستند می‌توانند هزاران کیلومتر دورتر از نقطه‌ای که به اتمسفر وارد شده‌اند، نشست کنند. وجود مقادیر عناصر آلاینده بیش از حد استاندارد باعث اختلال در عملکرد خاک در عمل به وظایف اساسی می‌شود و در نتیجه کیفیت خاک را کاهش می‌دهد. با توجه به نتایج مطالعات انجام شده در کشور در خصوص آلاینده‌های خاک می‌توان گفت که آلودگی به عناصر سنگین موضوعی مهم در زمینه تنزل کیفیت خاک و تهدید امنیت غذایی است.

حشمتی افزود: پایش آلودگی خاک اطراف صنایع یک موضوع به‌ظاهر ساده و در واقع پیچیده است. درصورت آلوده بودن خاک اراضی کشور می‌تواند به‌صورت مستقیم و غیر مستقیم بر سلامت و امنیت محصولات کشاورزی و مرتعی کشور تاثیر گذارد بنابراین اجرای طرح پایش، بازسازی و احیای آلودگی خاک در راستای اجرای قانون حفاظت از خاک در کشور یکی از ارکان مهم سلامت و امنیت کشور محسوب می‌شود.

چه اقداماتی برای رفع آلودگی خاک انجام شده است؟

وی ادامه داد: طی سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ اقداماتی برای رفع آلودگی خاک انجام شده است. سال ۱۳۹۹ برای تهیه آمار کلی پایش خاک و شناسایی عوامل آلوده کننده خاک، ۷۵۷ مورد پایش خاک انجام شد که ۷۴۸ مورد آن منجر به شناسایی عوامل آلوده کننده خاک شده است. برای ۷۸۵ مورد اخطاریه صادر و در نهایت در ۲۸۸ مورد بازسازی و رفع آلودگی انجام شده است. ۴۶۰ مورد نیز به محاکم قضایی ارجاع شد که رویه حقوقی آن‌ها در دادگاه در حال اجرا است.

به گفته سرپرست معاونت محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست، بیشترین تعداد پایش و شناسایی آلودگی خاک به‌ترتیب مربوط به استان‌های ،اردبیل، قزوین، خراسان شمالی، تهران، اصفهان، مازندران، خراسان رضوی، یزد، البرز، گلستان و سمنان است. از میان کاربری‌هایی که خاک آن‌ها دچار آلودگی است، ۲۶۸ مورد مربوط به کاربری کشاورزی، ۱۷۰ مورد کاربری منابع طبیعی و اراضی ملی، ۲۰۰ مورد کاربری صنعتی، ۸۴ مورد کاربری خدماتی و مسکونی محدوده شهری و روستایی و ۲۶ مورد نیز مربوط به کاربری محل دفن است که هفت مورد آن‌ها منجر به آلودگی منابع آبی و حریم آن‌ها شده است.

بیشترین آلاینده شناسایی شده در خاک

وی افزود: از میان منابع آلاینده خاک شناسایی شده ۴۸۲ مورد آلودگی مربوط به پسماند، ۱۵۶ مورد مربوط به فاضلاب ، ۷۳ مورد ترکیبات نفتی، ۲۴ مورد خروجی دودکش‌ها و غبار ناشی از آن‌ها و۱۳ مورد ترکیبات شیمیایی و حوادث مربوط به آن‌ها است. مطابق این آمارها، بیشترین سهم آلودگی در استان‌های نفت‌خیز مربوط به ترکیبات نفتی و در سایر استان‌ها مربوط به پسماند و پساب آن‌ها بوده است.

حشمتی ادامه داد: طی سال ۱۴۰۰ مطابق ماده ۱۱ قانون حفاظت از خاک ۱۴۷۹ پایش خاک و شناسایی آلوده‌کننده خاک انجام شد که از این تعداد عوامل آلوده کننده خاک ۳۹۱ مورد مربوط به کاربری کشاورزی، ۱۹۴ مورد کاربری منابع طبیعی، ۷۵۷ مورد کاربری صنعتی، ۹۷ مورد کاربری خدماتی، ۴۰ مورد محل دفن، ۸۲۳ مورد آلودگی مربوط به پسماند ، ۴۲۱ مورد مربوط به پساب، ۱۱۳ مورد ترکیبات نفتی، ۶۰ مورد خروجی دودکش‌ها و غبار ناشی از آن‌ها همچنین ۵۷ مورد ترکیبات شیمیایی و حوادث مربوط به آن‌ها و سه مورد نیز مربوط به آلودگی خاک زمینه است.

آلودگی‌های استان‌های نفت‌خیز مربوط به ترکیبات نفتی است

به گفته وی مطابق این آمارها، بیشترین سهم آلودگی در استان‌های نفت خیز مربوط به ترکیبات نفتی و در سایر استان‌ها مربوط به پسماند و پساب بوده است. از ۱۳۲۷ موردی که برای آن‌ها اخطاریه صادر شد، ۳۹۲ مورد بازسازی و رفع آلودگی صورت گرفت که همگی مربوط به بخش پسماند و پساب بود. رفع آلودگی بخش پساب و پسماند سریع‌تر انجام می‌شود. در سال ۱۴۰۱ نیز گزارش پایش‌ها به‌صورت مرتب در سامانه جامع محیط زیست ثبت شده است و گزارش اقدامات به‌صورت سه ماهه از استان‌ها دریافت می‌شود.

سرپرست معاونت محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست ادامه داد: مطابق ماده ۹ قانون حفاظت از خاک جهت امنیت غذایی در جدول حدود مجاز آلودگی خاک و آلاینده‌های ورودی به آن برای کاربری‌های مختلف خاک، ستون حفاظت محیط زیست پیش‌بینی شده است و موارد بالاتر از این ستون در راستای امنیت غذایی به وزارت جهاد کشاورزی اطلاع داده می‌شود. بر اساس همین ماده سازمان ملی استاندارد، حدود ۶۷۱ استاندارد ملی تدوین کرده و ۲۶ مورد در حال تدوین است.

حشمتی در پایان آماری از استانداردهای تدوین شده ارائه داد و گفت: از میان ۶۷۱ مورد استاندارد ، ۲۲۰ مورد استاندارد ملی تدوین شده و چهار مورد در حال تدوین است. در حوزه خاک نیز ۸۹ مورد استاندارد ملی تدوین شده و پنج مورد در حال تدوین، در حوزه کود ۱۸ مورد استاندارد ملی تدوین و دو مورد در حال تدوین، در حوزه کمپوست ۳۲۲ مورد استاندارد ملی تدوین و ۱۵ مورد در حال تدوین، در حوزه آفت‌کش‌ها و سموم ۱۹ مورد استاندارد ملی تدوین شده است همچنین در حوزه بهبوددهنده‌های رشد گیاه نیز سه مورد استاندارد ملی در حوزه مرز بیشینه مانده نیترات فلزات سنگین و مایکوتوکسین در خوراک انسان و دام و محصولات کشاورزی تهیه کرده است.

*