فضای سبز، سپر نابرابر پایتخت در برابر آلودگی هوا

محققان در پژوهشی جدید به بررسی نقش پوشش سبز تهران و رابطه آن با کیفیت هوا و پیامدهای آن بر سلامت شهروندان پرداخته‌اند و تلاش کرده‌اند تصویر روشنی از وضعیت مناطق مختلف شهر ارائه کنند.

به گزارش ایسنا، رشد سریع تهران در دهه‌های اخیر، این شهر را به مجموعه ای بزرگ و پرجمعیت تبدیل کرده که میان کوه و دشت گسترده شده است. همین گستره باعث شکل گیری الگوهای متفاوت آلودگی در مناطق مختلف شده، زیرا کوه‌های شمال تهران گرچه محیطی زیبا و خنک فراهم می‌کنند، اما جریان هوا را محدود کرده و موجب تجمع آلاینده‌ها می‌شوند. رودخانه‌های جاری در دره‌ها همچنان نقشی حیاتی در پایداری محیطی دارند، اما رشد شتابان ساختمان‌ها و فعالیت‌های شهری، فشار زیادی بر اکوسیستم‌های طبیعی وارد کرده است. این تغییرات به طور مستقیم بر کیفیت هوای تهران اثر گذاشته و سال‌هاست که شهر را با مشکلات تنفسی و قلبی فراگیر روبه رو کرده است. این وضعیت ضرورت درک بهتر نقش طبیعت و فضای سبز در کاهش آلودگی و حمایت از سلامت عمومی را نشان می‌دهد.

همزمان با افزایش تراکم جمعیت، کاهش تدریجی فضاهای سبز در برخی مناطق تهران نگرانی‌ها را بیشتر کرده است. این فضاها فقط محلی برای تفریح نیستند، بلکه به کاهش استرس، بهبود سلامت روان و کاهش خطر بیماری‌های مزمن کمک می‌کنند. اما بسیاری از مناطق مرکزی و جنوبی شهر سهم اندکی از فضای سبز دارند و همین موضوع نابرابری زیست محیطی را افزایش می‌دهد. شواهد موجود نیز نشان می‌دهند آلودگی هوا به طور مستقیم با افزایش بیماری‌های قلبی و تنفسی مرتبط است و کاهش معناداری در سال‌های عمر مفید مردم ایجاد کرده است.

مهدی زندیه، استاد دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره) به همراه چهار پژوهشگر همکار از همین دانشگاه، بررسی جامعی درباره اثر پوشش سبز تهران بر آلودگی هوا انجام داده‌اند. آن‌ها در قالب این تحقیق، رابطه میان میزان فضای سبز، توانایی درختان در تصفیه آلاینده‌ها، و اثر مجموع این عوامل بر کاهش مرگ و میر را مطالعه کردند.

پژوهش فوق بر پایه شبیه سازی پیشرفته با نرم افزار موسوم به کنوپی و مدل پراکنش آلودگی انجام شد. در این روش، داده‌های مربوط به پوشش گیاهی، میزان آلاینده‌هایی مانند ذرات معلق ریز و درشت، مونوکسید کربن، دی اکسید نیتروژن، اوزون و دی اکسید گوگرد جمع آوری شد. سپس این داده‌ها با شاخص‌های سلامت عمومی ترکیب شد تا مشخص شود کاهش آلاینده‌ها چه اندازه می‌تواند بر کاهش مرگ و میر اثر بگذارد. این مدل سازی کمک کرد تفاوت عملکرد مناطق تهران در کاهش آلودگی و تصفیه هوا با دقت بیشتری دیده شود.

نتایج این بررسی‌ها که در «فصلنامه نقش جهان» وابسته به دانشگاه تربیت مدرس منتشر شده‌اند، نشان دادند مناطق شمال غربی و کوهپایه ای تهران مانند منطقه ۲۲ عملکردی بسیار متفاوت از مناطق مرکزی و جنوبی دارند. این منطقه با سرانه حدود ۶۳ مترمربع فضای سبز برای هر نفر و حجم بالای پوشش گیاهی توانسته حدود ۶۱ درصد در کاهش مرگ و میر ناشی از آلودگی هوا سهم داشته باشد. مناطق ۱ و ۴ نیز به ترتیب با حدود ۱۳ و ۱۲ درصد نقش قابل توجهی ایفا کرده‌اند.

در مقابل، مناطق پرتراکم و کم برخوردار مانند ۷، ۸، ۹، ۱۰ و ۱۲ سرانه سبز اندکی دارند و توان آن‌ها در تصفیه آلودگی کمتر از یک دهم درصد بوده است. این بخش‌ها به دلیل کمبود درختان و تراکم بالای ساختمان‌ها، از توان کاهش آلودگی بسیار کمی برخوردارند و همین موضوع آسیب پذیری سلامت ساکنان را افزایش می‌دهد.

بر اساس تحلیل داده‌ها، رابطه بین افزایش فضای سبز و کاهش مرگ و میر بسیار قوی است و مناطق برخوردارتر شهر علاوه بر تصفیه مؤثر آلودگی، از نظر اقتصادی نیز سود بیشتری ایجاد می‌کنند. برای مثال، صرفه جویی سالانه منطقه ۲۲ در کاهش هزینه‌های ناشی از آلودگی به حدود ۹۰۰ میلیون دلار می‌رسد. در مقابل، مناطق جنوبی با تصفیه بسیار محدود آلاینده‌ها و ذخیره پایین کربن با چالش جدی روبه رو هستند.

پژوهش همچنین نشان می‌دهد انتخاب نوع مناسب درخت، نگهداری درست و توسعه هدفمند فضای سبز در مناطق کم برخوردار می‌تواند بخش زیادی از این شکاف را کاهش دهد.

طبق اطلاعات تکمیلی این مطالعه، تقویت فضای سبز در مناطق میانی مانند ۱۵، ۱۶ و ۱۹ نیز می‌تواند اثر چشمگیری بر کاهش آلودگی داشته باشد. لذا پیشنهادهای این پژوهش شامل اولویت دادن به ایجاد پارک‌های محلی، استفاده از بام‌های سبز، انتخاب گونه‌های گیاهی مناسب برای هر فصل، و ترکیب سیاست‌های کاهش آلودگی با برنامه‌های توسعه فضای سبز هستند؛ ضمن آن که طبق گفته مجریان تحقیق، مشارکت مردم و نهادهای محلی نیز می‌تواند هزینه‌ها را کاهش دهد و پایداری پروژه‌ها را بالا ببرد.

*